در چند سال اخیر تجاوز، تخریب و دست اندازی به یادمان‌های تاریخی – فرهنگی بیشتر و به یکی از چالش‌های وزارت میراث فرهنگی تبدیل شده است. اما اگر قوانینی که در این خصوص وجود دارد به درستی اجرا شود شاهد مشکلات و چالش های کمتری در این زمینه خواهیم بود.

مواد ۵۵۸ و ۵۶۲ قانون مجازات اسلامی از جمله مواد قانونی است که در این باره پرداخته است.

بر اساس مادۀ ۵۵۸ قانون مجازات اسلامی، هرکس به همه یا بخشی از سازه ها، اماکن، محوطه‌ها و مجموعه‌های فرهنگی – تاریخی یا مذهبی که در فهرست یادمان‌های ملی به ثبت رسیده است، یا تزیئنات، ملحقات (افزوده ها)، تاسیسات، اشیاء و لوازم و نوشته‌ها (خطوط) و نگاره‌های وابسته یا موجود در اماکن نام برده شده، که جداگانه نیز دارای حیثیت فرهنگی – تاریخی یا مذهبی باشد، ویرانی وارد کند، افزون بر تاوان زیانِ (جبران خسارت) وارده به زندان از یک تا ۱۰ سال محکوم می‌شود.

 همچنین در ماده ۵۶۲ همان قانون آمده است، هرگونه کَنده کاری (حفاری) و کاوش به قصد به دست آوردن دارایی‌های تاریخی – فرهنگی ممنوع بوده و گناه کننده (مرتکب) به زندان از ۶ ماه تا ۳ سال و ضبط اشیای کشف شده به سود وزارت میراث فرهنگی کشور و ابزار‌ها و افزار‌های (آلات و ادوات) حفاری به سود دولت محکوم می‌شود. 

یکی از یادگار‌های تاریخی - فرهنگی که مورد دست اندازی و تعرض قرار گرفته آتشدان سنگی پارس است. 

فنس کشی پیرامون آتشدان سنگی پارس از بیخ و بُن کَنده شده است

سیاوش آریا فعال و پژوهشگر تاریخ ایران و میراث فرهنگی در فارس اظهار کرد: چپاولگران و سوداگران میراث فرهنگی و اموال تاریخی به جهت یافتن گنج، فنس کشی اطراف آتشدان سنگی پارس را که اداره میراث فرهنگی در پاییز سال ۱۳۹۷ خورشیدی با سختی و دشواری‌های فراوان مالی و کاری کشیده و دری را هم برای آن نصب کرده و قفل زده بود، به گفته مردم بومی در زمستان پارسال از بیخ و بُن کَنده و آن را ربوده اند به گونه‌ای که نشانه‌ای از فنس کِشی وجود ندارد. 

او ادامه داد: همچنین در گوشه و کنار آتشدان سنگی چند کَند و کاو غیرمجاز بزرگ با برپایی گودالی پدید آورده اند و به لایه‌های باستان شناختی محوطه آسیب‌های برگشت ناپذیری را وارد کرده اند. 

فعال میراث فرهنگی در فارس تصریح کرد: هم اینک تنها آتشدان سنگی بسیار ارزشمند سرزمین پارس و ایران در خطر است و تعرض و دست درازی‌ها به آن تهدیدی جدی برای یادگار پارسیان به شمار می‌آید.

پژوهشگر تاریخ ایران و میراث فرهنگی در فارس گفت: بایسته است مسئولان و مدیران فرهنگی شهری توجه بیشتری به این یادمان ملی و نیاکانی داشته باشند و برای نگهداری و حفظ بهتر آن از هیچ تلاشی دریغ نکنند.

آریا افزود: مسئولان شهری نسبت به حفاظت و نگهداری از این اثر ملی کوتاهی می‌کنند، زیرا بر اساس اسناد موجود، اداره میراث فرهنگی پس از فنس کشی اطراف اثر با شورای شهر و دهیاری توافق کرده و آن‌ها موظف به پاسداری و حفاظت از آتشدان سنگی بوده اند که کوتاهی و بی توجهی آن ها، سبب شده که سوداگران و چپاولگران میراث فرهنگی در گام نخست همه فنس کشی با درِ آن را از جا کَنده و با دست درازی به پیرامون آن، دست به کَند و کاو‌های غیرمجاز بزنند. 

او اضافه کرد: به هر روی، این آتشدان سنگی که دارای ارزش بسیار زیادی در نزد کارشناسان بوده و در نوع خود یگانه و بی مانند است و بیش از ۲ هزار سال قدمت دارد در خطر تعرض و آسیب چپاولگران نابخرد است و مدیران شهری و مسئولان فرهنگی باید با همکاری اداره میراث فرهنگی تمهیدات ویژه‌ای برای آن به کار برده و به درستی از این یادگار ارزشمند پارسیان حفاظت و پاسداری کنند.

پژوهشگر تاریخ ایران و میراث فرهنگی در فارس بیان کرد: در بازدید میدانی خود در اوایل دهۀ ۹۰ خورشیدی از این اثر ملی با آسیب رسانی و نابودی کُنگره‌های بالای این آتشدان از سوی غارتگران میراث فرهنگی رو به رو شده و در گزارشی جامع به ابعاد گوناگون آن پرداخته و به مسئولان میراث فرهنگی استان اطلاع رسانی کرده بودم.

او گفت: پس از آن، مرمتگران میراث فرهنگی چند سال بعد یعنی در پاییز سال ۱۳۹۷ خورشیدی کارگاه مرمتی برپا کرده و بخش‌هایی از سنگ‌های ریخته شده آتشدان را که بر روی زمین بوده در جای خود که کُنگره آتشدان است، نصب و برای حفاظت بهتر از آن، اقدام به فنس کشی و نصب در کرده بودند که بر اثر کوتاهی و غفلت مسئولان شهری، مورد دستبرد قاچاقچیان میراث فرهنگی قرار گرفته است.

بازشناسی آتشدان سنگی پارس

کنشگر میراث فرهنگی در فارس با بیان اینکه تنها آتشدان سنگی پارس و ایران در سال ۱۳۴۳ خورشیدی به وسیلۀ «لویی واندنبِرگ»، باستان شناس بلژیکی شناسایی و مطالعه شده است، اظهار کرد: از ویژگی‌های این آتشدان نوع و فرم تراش آن بوده است و تاکنون هیچ گونه حریمی برای آن در نظر گرفته نشده است.

او با بیان اینکه این آتشدان به طول ۲۲۰ سانتیمتر و قطر ۱۴۰ سانتیمتر است، ادامه داد: بر بالای آتشدان ۴ کُنگره وجود داشته که ۲ تا از آن‌ها پیش از ثبت ملی از سوی تاراجگران نابخرد شکسته و نابود شده و یک کُنگره نیز در بازدید میدانی که در اوایل دهۀ ۹۰ خورشیدی داشته ام از سوی قاچاقچیان شکسته شده و برای همیشه از میان رفته است. 

فعال میراث فرهنگی در فارس تصریح کرد: هم اینک با کوشش‌های میراث فرهنگی، مرمتگران توانسته اند یک کنگرۀ باقی مانده را تثبیت کرده و نگهداری کنند.

او با بیان اینکه دربارۀ کاربری و دیرینگی این آتشدان سنگی دیدگاه‌های گوناگونی وجود دارد، گفت: زنده یاد محمد تقی مصطفوی، باستان شناس در دفتر «اِقلیم پارس» آن را آتشدان سنگی به جا مانده از روزگار هخامنشی شناسایی کرده است. 

آریا اضافه کرد: میراث فرهنگی نیز آن را آتشدان سنگی وابسته به دوره ساسانیان ثبت کرده است که کمی شگفت انگیز است. زیرا تا کنون هیچ نمونه‌ای از آتشدان سنگی به این شیوه و روش در زمان ساسانیان یافته نشده است و حتی ۲ آتشدان سنگی پشت نقش رستم را بیشتر باستان شناسان کهن‌تر از دوره ساسانی می‌دانند. همچنین نیایش در فضای باز و در رو به روی آتشدان وابسته به دورۀ ساسانیان نیست. زیرا در دوره ساسانیان، چهارتاقی یا همان آتشکده‌ها برپا و ساخته می‌شود.

پژوهشگر تاریخ ایران و میراث فرهنگی افزود: بیشتر باستان شناسانی که این آتشدان سنگی را از نزدیک دیده و بررسی کرده اند، آن را مربوط به دوره پَساهخامنشی یا فراهخامنشی (پس از دوره هخامنشیان) و هم روزگار با دوره اشکانی می‌دانند که از آنِ خاندان بومی «پَرَتَرکه ها» یا «فراته داران» است که آیین‌ها و سنت‌های هخامنشیان را دنبال کرده و خود را میراث دار و بازماندگان آن‌ها می‌دانسته اند. 

او تصریح کرد: همچنین با نگرش به سکه‌های برجای مانده از خاندان فراته داران که بر پشت سکه‌ها نگاره آتشدانی وجود دارد، بیشتر باستان شناسان این آتشدان را با آتشدان ضرب شده بر روی سکه‌های آن‌ها یکی می‌دانند که قابل پذیرش بوده و به یقین نزدیک‌تر است. 

این آتشدان سنگی که یادمانی ملی و یادگاری ارزشمند از پارسیان است کمابیش ۲ هزار سال قدمت دارد و تنها آتشدان سنگی برجای مانده در سرزمین پارس و سراسر ایران است و این یادمان‌های تاریخی و میراث گذشتگان، هویت ملی کشور هستند و در نزد ما امانتی هستند که باید سالم به دست آیندگان سپرده شود.

آتشدان سنگی پارس در بهمن ماه ۱۳۸۴ با شمارۀ ۱۴۷۷۰ به ثبت ملی رسیده است. 

از دادن نشانی آتشدان سنگی به دلیل موارد امنیتی و در خطر بودن، پرهیز شده است.

کند و کاوهای غیرمجاز پیرامون آتشدان سنگی پارس

حفاری های غیرمجاز در گوشه و کنار آتشدان سنگی پارس

تنها آتشدان سنگی پارس و ایران

تنها کُنگره پلکان شکلی که بر بالای آتشدان سنگی پارس باقی مانده است

کند و کاوهای غیرمجاز در اطراف آتشدان سنگی پارس

فنس کشی اطراف آتشدان سنگی پارس که اداره میراث فرهنگی در سال ۱۳۹۷ خورشیدی نصب کرده و اکنون از بیخ و بُن کنده شده

سکه ای از خاندان بومی پرترکه ها که هوبرز و بَغدات را در کنار آتشدان سنگی به مانند همین یادمان نشان می دهد

افراد سودجو و غارتگر زیر آتشدان سنگی را کنده و خالی کرده اند

فنس کشی اطراف آتشدان سنگی پارس که اداره میراث فرهنگی در سال ۱۳۹۷ خورشیدی نصب کرده بود اکنون از بیخ و بُن کنده شده و وجود ندارد