کوزه‌های سفالی به عنوان یک هنر در سیستان، بلوچستان و خصوصاً در بلوچستان، نسل به نسل منتقل شده و فرزندان و نوادگان در کنار مادران و مادربزرگان خود از کودکی با این صنعت خو گرفته و آشنایی کامل دارند.

داستان زندگی «ندیم» که فوت سفالگری را از مادربزرگ خود «مریم» یاد گرفته گواهی بر این ادعا است؛ پیرزن ۸۷ ساله فنوجی که تا زمان زنده‌بودنش دست از کار نکشید و با چرخش دستانش، سفال‌ها را شکل و رنگ می‌داد.

سفالگری، یکی از مهم‌ترین و قدیمی‌ترین هنر‌های دستی بشر بوده که از دیرباز در ایران رونق داشته، سفال و سفالگری در تمدن ایران از جایگاه برجسته‌ای برخوردار است و در بلوچستان نیز پیشینه آن به عصر پارینه‌سنگی و پیش از تاریخ بر می‌گردد.

قدمت سفال‌های به‌دست‌آمده از محوطه شهر سوخته سیستان واقع در شمال سیستان و بلوچستان و دیگر مناطق باستانی استان به هزاران سال پیش از میلاد مسیح باز می‌گردد.

این سفال‌ها علاوه بر خریداران داخلی، مشتریانی از آلمان و چین دارند.

کلپورگان تنها موزه سفال زنده دنیا

کلپورگان روستایی در ۲۵ کیلومتری شهر سراوان و ۳۹۰ کیلومتری جنوب شرق زاهدان در استان سیستان و بلوچستان واقع شده و به تنها موزه زنده سفال جهان شهرت دارد.

این روستا با سفال و شیوه سفالگری بانوانش معرفی شده و زنان و دختران این روستا سفالگری را از مادر و مادربزرگ و اجداد خود یاد می‌گیرند و از آب‌وخاک، هنری زیبا خلق می‌کنند که هر بیننده‌ای را مجذوب خود می‌کند.

زنان هنرمند بلوچ سفالینه‌های کلپورگان را با طرح و نقش‌های کاملاً هندسی و بدون لعاب و بدون هیچ‌گونه ابزار و چرخ سفالگری می‌سازند به‌گونه‌ای که تولید‌های آن‌ها به آثار کشف شده از محوطه‌های تاریخی و کهن منطقه بلوچستان و نقاط دیگر ایران شباهت زیادی دارد.

خاک سفال‌های این روستا معمولاً از معدن خاک رس مشکوتک تأمین می‌شود که در زمان گذشته توسط چهارپایان یا سبد‌های مخصوص به کارگاه حمل می‌شد، اما در حال حاضر به‌وسیله کمپرسی به کارگاه حمل می‌شود.

برای جداسازی ناخالصی از خاک ابتدا آن را سرند کرده و سپس آن را در حوضچه دو طبقه‌ای می‌ریزند و به آن آب اضافه می‌کنند و سپس خاک را داخل آب به هم می‌زنند تا ذرات خاک در آب به‌صورت معلق درآید.

بعد از صافی و لوله به حوضچه دوم که با اولی اختلاف سطح دارد و پایین‌تر است منتقل می‌کنند و برای اینکه ناخالصی‌ها از حوضچه اول به حوضچه دوم وارد نشوند معمولاً داخل لوله مذکور چند توری تعبیه می‌کنند تا آخرین ذراتی که در محلول باقی‌مانده جدا شوند.

سپس دوغاب به‌دست‌آمده را در حوضچه دوم به مدت دو روز نگه می‌دارند تا آب آن بخار شود و بعد گل به‌دست‌آمده را با مقداری از همان خاک قبلی ورز می‌دهند تا آماده کار شود.

در اصطلاح محلی مخلوط به‌دست‌آمده «هاجک» نام دارد و رنگ این مخلوط معمولاً خاکستری متمایل به سبز روشن است که پس از پخت در کوره به رنگ نارنجی درمی‌آید.

این مراحل به عهده مردان است؛ اما مراحل بعدی که نیاز به‌دقت و ظرافت دارد توسط زنان هنرمند کلپورگان با دست انجام می‌شود.

تکنیک‌های ساخت سفال این منطقه همان روش‌های چند هزار سال قبل است که همین روش ابتدایی و بسیار ساده باعث شده تا هنر سفالگری کلپورگان در دنیا منحصربه‌فرد باشد.

برای تزئین و نقاشی سفالینه‌ها نیز از «سنگ تیتوک» استفاده می‌شود که این سنگ در منطقه تپه آچار در کهوران شهرستان مهرستان یافت می‌شود و رنگ آن معمولاً قهوه‌ای یا سیاه است.

تمامی نقوش به‌کاررفته بر روی سفال کلپورگان تجریدی و ذهنی است که نسل به نسل و سینه‌به‌سینه منتقل شده و برگرفته از اعتقادات و باور‌های مردم منطقه است که با نقوش سفال‌های پیش از تاریخ نیز همخوانی دارد.

تمام تولیدات سفالی پس از ساخت ۱۰ روز در معرض تابش آفتاب قرار می‌گیرند تا کاملاً خشک شوند و قبل از اینکه به کوره بروند به‌وسیله رنگ تیتوک رنگ‌آمیزی می‌شوند تا ظرف همراه با رنگ در یک‌زمان پخته شود.

تلاش برای احیای هنر سفالگری

یک کارآفرین صنایع‌دستی در عرصه سفال با بیان اینکه سفالگری هنری موروثی است و بنده این هنر را از کودکی از مادربزرگم یاد گرفتم، اظهار کرد: کار سفالگری بسیار لذت‌بخش است؛ زیرا با جان‌ودل، هنری خلق می‌شود که برآمده از ذوق و سلیقه است.

ندیم ارباب  افزود: از زمانی که مادربزرگم فوت کرد برای اینکه گردوغبار فراموشی بر این هنر تاریخی ننشیند در شهرستان فنوج این کار را ادامه دادم، در این زمینه اقدام به آموزش افراد علاقه‌مند به هنر سفال هم کرده‌ام چرا که یکی از اهداف من آموزش این هنر به دیگران است.

وی ادامه داد: ظروفی مثل پارچ، لیوان، کاسه، پیاله، بشقاب، دیگ سفالی، زیرسیگاری، چلیم (قلیان) را از سفال ساخته و برای فروش راهی بازار می‌کنیم.

این کارآفرین با بیان اینکه سفال‌های خوش لعاب مشتریان پروپاقرصی در بازار‌های محلی، استانی و خارج از استان و حتی کشور‌های هم‌جوار دارند، گفت: سفال‌ها با وجود زحمت‌های فراوانی که برای ساخت آن کشیده می‌شود؛ اما به قیمت‌های بسیار ناچیز به فروش می‌رسند.

وی با بیان اینکه خاک موردنیاز برای ساخت سفال از فاصله سه‌کیلومتری روستا و از کوه‌ها تهیه شده و در ابتدا آن را الک می‌کنیم تا یکدست شود، افزود: این خاک را در یک حوضچه گِل کرده تا آب را به خودش جذب کند وقتی گِل خودش را گرفت و سفت‌تر شد، آن را در نایلون‌ها بسته‌بندی می‌کنند، هرچه بیشتر در نایلون بماند بهتر است از این گِل‌های بسته‌بندی به مقداری که نیاز دارند استفاده می‌کنند تا وقتی که دوباره گِل نیاز باشد و درست کنند.

ارباب خاطرنشان کرد: رنگ مورداستفاده برای نقاشی بر روی سفال‌ها رنگی معدنی است که از سنگی به نام «تیتوک» درست می‌شود.

وی با بیان اینکه بازار فروش سفال مطلوب بوده و در این‌رابطه از بستر فضای مجازی برای تبلیغات و بازاریابی هم بهره‌مند شده‌ایم، گفت: بهره‌گیری از ظرفیت‌های فضای مجازی باعث شده تا علاوه بر معرفی آثار فاخر صنایع‌دستی، بازار فروش صنعتگران سفال هم رونق گیرد.

این کارآفرین از مسئولان خواستار حمایت از صنعتگران شد و گفت: حضور صنعتگران در نمایشگاه‌ها علاوه بر معرفی آثار صنایع‌دستی، منجر به رونق بازار فروش نیز می‌شود.

مربی میناکاری روی سفال با بیان اینکه چهار سال می‌شود که به‌صورت جدی به این هنر روی آورده است، گفت: شرط اول کارآفرینی علاقه است؛ چراکه تنها با عشق می‌توان سختی‌های راه را به جان خرید و ادامه داد.

فرزانه قزاقی افزود: با این هدف و انگیزه توانستم رشته میناکاری را توسعه دهم و با علاقه و اشتیاقی که نسبت به این رشته داشتم، توانسته‌ام با همکاری و حمایت بسیج سازندگی سیستان و بلوچستان، هنرجو‌هایی را در این رشته هنری تربیت کنم.

به گفته این بانوی کارآفرین؛ قریب به ۲۰ بانوی سرپرست خانوار و همچنین بانوان زندانی این آموزش را فراگرفته‌اند تا از این طریق امرارمعاش کنند.

وی با بیان اینکه ورود به این عرصه هنری سرمایه اندک، اما همتی والا می‌طلبد، افزود: از متولیان خواستاریم بستری فراهم کنند تا به‌صورت رایگان بتوانیم در نمایشگاه‌ها شرکت و از این طریق بازار فروش مناسبی را برای خود فراهم کنیم.

قزاقی با بیان اینکه میناکاری یکی از هنر‌های زیبا و چشم‌نواز است که مشتریان خاص خود را دارد، اظهار کرد: از مسئولین تقاضا داریم برای اهدای هدایا به کارکنان خود از آثار تولیدی صنایع‌دستی حمایت کنند.

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری سیستان و بلوچستان در این خصوص گفت: در سال ۸۲ موزه سفال «کلپورگان» در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید و پس از ثبت سفالگری «کلپورگان» در فهرست آثار میراث ناملموس کشور در راستای حمایت از سفالگران و معرفی هویت تاریخی منطقه، در تیرماه سال ۹۶ از سوی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به عنوان روستای جهانی سفال پیشنهاد شد.

علیرضا جلالزایی افزود: شورای جهانی صنایع دستی در سال ۹۶ «کلپورگان» را بواسطه سفال هفت هزار ساله‌اش به عنوان نخستین روستای صنایع دستی جهان، ثبت کرد.

وی ادامه داد: با جهانی شدن سفال کلپورگان شاهد حضور گردشگران داخلی و خارجی در این روستا هستیم که این امر باعث رونق گردشگری و تحول در حوزه اقتصادی و اجتماعی این منطقه شده است.

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری سیستان و بلوچستان، بیان کرد: سفالگری در روستای کلپورگان ریشه در تاریخ و تمدن مردم این منطقه دارد.

وی گفت: در روستای «کلپورگان» و سراوان مکان‌هایی برای فروش سفال راه اندازی شده و علاوه بر این یک سایت به سه زبان فارسی، انگلیسی و عربی نیز تعبیه شده تا مردم از سراسر دنیا بتوانند محصولات کلپورگان را دیده و خریداری کنند.

جلالزایی اظهارکرد: سعی کرده‌ایم با راه‌اندازی این سایت دست دلالان را از این صنعت کوتاه کنیم.

مهر