ایران کاروانسراهای تاریخی زیادی دارد که در گذشته به عنوان مامنی امن اقامتگاهی راحت برای مسافران خسته در راه ایجاد می‌کردند. یکی از کاروانسراهای تماشایی ایران در استان اصفهان قرار گرفته کاروانسرای شیخعلی‌خان که از کاروانسراهای مجلل زمان خود بوده و گروه‌های زیادی در آن اتراق می‌کردند. برای آشنایی بیشتر با کاروانسرای شیخعلی خان در استان اصفهان، با ما همراه باشید.

در گذشته مسافران به همراه کاروان‌ها به سفر می‌رفتند و کاروانسراها به عنوان استراحتگاه‌های بین راهی از بناهای مهم و پراهمیت زمان خود به شمار می‌رفتند. در زمان صفوی کاروانسراهای زیادی در ایران ساخته شد که امروز به جاذبه‌های تاریخی مهم ایران تبدیل شده‌اند. اصفهان به عنوان پایتخت صفوی هم کاروانسراهایی دارد که یکی از آنها کاروانسرای شیخعلی‌خان است.

دشت وسیع برخوار در شمال اصفهان با قدمت تاریخی و فرهنگی از با اهمیت ترین مناطق حاشیه‌ای اصفهان است، دشتی که در آن کاروانسراهایی متعلق به اوایل اسلام و دوره ایلخانی هم پیدا می‌شود و همین بناها به خوبی قدمت این ناحیه را نشان می‌دهند. وجود کاروانسراهای فراوان در این دشت نشان می‌دهد که در گذشته مسیرهای رفت و آمد زیادی از این منطقه عبور می‌کرد.

در دوره صفوی به راه و مسیرهای ارتباطی اهمیت زیادی داده می‌شد و از طرفی در آن زمان اصفهان، پایتخت بود پس مطمئناً در این نقطه کاروانسراهای زیادی درست شده است. کاروانسراهایی که در منطقه برخوار هستند معماری جذابی دارند و به خوبی اهمیت اقتصادی، ارتباطی و تجاری این منطقه را ثابت می‌کنند. از نظر نوع پلان، این کاروانسراها از نوع چهار ایوانی هستند. فاصله کم این نقطه تا اصفهان، پایتخت صفویان باعث شده این کاروانسراها معماری جالب توجه و تماشایی داشته باشند. اصفهان برای اتصال به مناطق غربی راه‌های زیادی داشته که یکی از آن‌ها از دشت برخوار می‌گذشت، مسیری که بین اصفهان و شهرهای بروجرد، گلپایگان، کرمانشاه، بغداد، نجف، کربلا و … ارتباط ایجاد می‌کرد. کاروانسرای شیخعلی‌خان اولین استراحتگاهی بود که در این مسیر ساخته شد و پس از آن کاروانسراهای صفوی حسنیچه و صفوی مادر شاه ایجاد شدند و در ادامه مسیر به گلپایگان و بروجرد منتهی می‌شد و از این نقاط به سمت نواحی غربی می‌رفت.

کاروانسرای شیخعلی خان در روستای چاله سیاه (جهاد آباد) در ۴۰ کیلومتری شمال غرب اصفهان واقع شده و بنایی لوکس و مجلل بوده چون گروه‌های سیاسی و رسمی کشورهای اروپایی و همین‌طور میهمانان خارجی، قبل از ورود به اصفهان در این کاروانسرا پذیرایی و اسکان می‌شدند. از آنجایی که کاروانسرای شیخعلی‌خان در آن زمان شکوهی بی‌نظیر داشته در سفرنامه تعدادی از جهانگردان توصیف معماری آن آورده شده است.

یکی از سفرای فرانسه در زمان مشروطیت در مسیر مسافرت از اصفهان مدتی در این کاروانسرا بوده و در کتاب خود آورده که اینجا بیشتر اقامتگاه کاروانیانی است که به سفرهای زیارتی می‌روند و کاروان‌های باری کمتر در آن اسکان می‌کنند.

کاروانسرای شیخ‌علی خان ۸۲ در ۸۲ متر وسعت دارد و طول صحن آن از شرق به غرب حدود ۵۰ متر و عرضش از شمال به جنوب حدود ۳۸ متر است. در قسمت جنوبی بنا سر در کاروانسرا را می‌بینید و طبق کتیبه، بنا در سال ۱۰۹۸ هجری قمری ساخته شده است. این کاروانسرا به دستور شیخ علیخان زنگنه و توسط استاد طاهر فرزند استاد رضا اصفهانی بنا شده و هنرمندان زیادی در ساخت آن نقش داشته‌اند به همین دلیل می‌توان آن را نمونه‌ای زیبا از کاروانسراهای دروه صفوی دانست. در تمام بخش‌های این کاروانسرا امکانات خوبی برقرار است تا مسافران اقامتی راحت را بگذرانند. بنا شامل قسمت‌هایی مختلف با کاربردهای خاص است، بخش‌هایی مثل حیاط ویژه برای خانوم‌ها، نانوایی، اَزخانه، حجره‌هایی برای اقامت نگهبانان، تالارهای ۸ ضلعی و …. که مجهز به طاقچه‌ها، رف‌ها، بخاری‌ها و … هستند، امکاناتی که در کاروانسراهای دیگر کمتر به چشم می‌خوردند.

کاروانسرای شیخ‌علی خان را می‌توان کاروانسرایی سلطنتی نامید چون گاهی حتی پادشاهان صفوی هم مدتی را در آن می‌ماندند. سردر ورودی در بخش جنوبی قرار دارد و در دو طرف آن ۱۲ طاق نما به چشم می‌خورد. درگاه ورودی توسط راهرویی به حیاط داخلی ارتباط پیدا می‌کند. دو حیاط هشت ضلعی کوچک در دو طرف سرسرای ورودی و در مجاورت کناره‌های بنا دیده می‌شود که شباهت زیادی به هم دارند و تنها فرق آن‌ها راه داشتن حیاط جنوبی به سرسرا است.

این ۲ حیاط کوچک که در احاطه حجره‌ها و ایوانچه‌ها هستند احتمالاً جایی مخصوص زمان زنان بوده است. دلیل این نظریه این است که کاروانسرای شیخعلی‌خان در مسیر کاروان‌های زیارتی بوده و شاه و زنان حرمسرا هم در آن اسکان داشتند. هر کدام از حجره‌ها برای یک خانواده در نظر گرفته می‌شد. حیاط بزرگ داخلی بنا دارای چهار گوشه پخ است و اتاق‌هایی با ایوانی در جلو گرداگرد آن را احاطه کرده‌اند. پشت ایوان بزرگ شمالی، دو تالار ایجاد شده؛ تالار جلویی ظاهری مستطیلی دارد و در سه طرف کمرپوش شده و شکلی دو طبقه به خود گرفته است. این تالار با سه درگاه به تالار پشتی ارتباط پیدا می‌کند. تالار پشتی هم ظاهری مستطیلی دارد و احتمالاً محل اقامت پادشاه بوده و در مواقعی که پادشاه در کاروانسرا نبود سفرا به این محل منتقل می‌شدند.

در تالار جلویی به احتمال زیاد جشن‌های زیادی برگزار می‌شده و زنان در طبق بالا و مردان از طبقه پایین شاهد جشن بوده‌اند. در پشت حجره‌های ضلع‌های شمالی، غربی و شرقی اصطبل‌های سراسری به شکل مستطیلی بنا شده که قسمت ورودی آن‌ها در چهار گوشه پخ حیاط جای گرفته است و در پیرامون آن‌ها فضاهایی صفه مانند به چشم می‌خورد که بخاری و دو طاقچه دارند. اینجا محل قرار دادن وسایل میهمانان بوده و در فصل‌های سرد و در مدت ازدحام مسافران عده‌ای برای اسکان به این محل می‌رفتند. در حوالی کاروانسرای شیخ علیخان قناتی بوده که آب مورد نیاز این محل را فراهم می‌کرد. امروز چیزی که در این کاروانسرا بیشتر از همه جلب توجه می‌کند آجرکاری‌هایی است که سبک تزئینی اواخر دوره صفوی هستند.

منبع: مهر