خراسان جنوبی در پهنه بیانان لوت اثر جهانی دیگر که بین سه استان مشترک است، به سرزمین کاروانسراها و آب انبارها شهرت دارد و نشان می‌دهد این استان در گذشته از قطب‌های تجارت ایران و در مسیر جاده ابریشم همچنین هندوستان بوده که مسافران و کاروان‌های زیادی برای داد و ستد و تجارت از آن گذر می‌کرده‌اند.

به دلیل طولانی بودن مسافت بین راه‌ها مکان‌هایی با عنوان کاروانسرا ساخته شدند تا محلی برای استراحت و تأمین امنیت مسافران باشد.

اغلب کاروانسراها در استان پهناور و کویری خراسان جنوبی را می‌توان به صورت بنایی با ایوان‌ها، حیاط مرکزی، ایوانچه‌هایی بر گرد حیاط، تالارهای چهار گوشه حیاط و اتاق‌هایی در پس ایوانچه‌ها تصور کرد که به خوبی نیاز کاروان‌ها را در مدت استراحت موقت فراهم کرده است.

پارسال با تلاش و پیگیری‌های فنی و کارشناسان میراث فرهنگی، پرونده ثبت جهانی چهار کاروانسرا در دستور کار قرار گرفت و با ثبت این کاروانسراها تعداد آثار ثبت جهانی خراسان جنوبی به همراه آثار جهانی باغ و عمارت اکبریه بیرجند، بیابان لوت، قنات بلده فردوس، ژئوپارک طبس و روستای خراشاد (توبافی) به ۶ اثر رسید.

کاروانسرای چهل پایه یکی از چهار اثر جهانی خراسان جنوبی است که در جنوبی ترین منطقه شهرستان طبس و نزدیکی روستای نایبند، بخش دیهوک و مسیر جاده دیهوک - راور قرار دارد؛ این مسیر در گذشته شهرهای جنوبی کشور را به خراسان وصل می‌کرد؛ از این رو مسافران زیادی که قصد زیارت حرم مطهر امام رضا (ع) را داشتند از این جاده گذر می‌کردند.

این بنا درون دره‌ای به همین نام جای گرفته که کنار آن چاه آبی نیز قرار دارد. این نام از ستون‌های سنگی راهنما در مسیر گرفته شده و شاید ابتدا تعداد این ستون‌ها ۴۰ مورد بوده است؛ این کاروانسرای تاریخی علاوه بر ارزش‌های معماری و قدمت تاریخی، در کنار بناهای همجوار خود شامل آب انبار، برج دیده‌بانی و کوره آجرپزی در یک مجموعه آثار تاریخی جای گرفته است.

کاروانسرای چهل پایه با پلان چهار ایوانی مربع شکل، نمونه‌ای خاص از کاروانسراهای دوره صفوی است که با توجه به اقلیم و شرایط آب و هوایی منطقه الگوی اقامت در آن متفاوت است؛ به طوری‌ که فضای اقامتی در این کاروانسرا به ایوانچه‌های دورتادور حیاط، ایوانچه‌های نمای ورودی و داخل شترخان محدود می‌شود و تعداد حجره‌های اقامتی آن بسیار محدود است.

کاروانسرای چهل پایه از بناهای دوره صفوی است که توسط یکی از بزرگان منطقه بم به نام احتشام سلیمان خان بهجه الدوله بنا شده است؛ افضل الملک در کتاب خود از اقدامات سلیمان خان برای احداث کاروانسرا و بناهای خدماتی پیرامون آن به منظور رفاه و آسایش کاروانیان و زوار یاد کرده است؛ این اثر ارزشمند سال ۱۳۹۹ به شماره ۳۳۱۵۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

کاروانسرای دِه محمد از جمله کاروانسراهای مسیر راه تاریخی طبس - بشرویه است که در ۷۰ کیلومتری شمال طبس قرار گرفته و به لحاظ موقعیت قراگیری خاص خود در مسیر طبس طی تاریخ از اهمیت خاصی برخوردار بوده است.

کاروانسرای ده محمد گونه‌ای از کاروانسراهای چهارگوش و چهار ایوانی فلات مرکزی ایران است که در چهار گوشه بنا، چهار برج مدور جانمایی شده و با طراحی زیبا و هنرمندانه نمونه کمیاب از کاروانسراهای دوره قاجار است که در ۲ جبهه بنا اتاق‌ها و در ۲ جبهه دیگر شترخان‌ها واقع شده‌اند.

دستگاه ورودی کاروانسرای ده محمد در مقایسه با سایر بخش‌های بنا از زیبایی و ظرافت خاصی برخوردار است؛ سردر ورودی به همراه ۲ ایوانچه در طرفین خود در جبهه جنوب غربی بنا قرار دارد که نسبت به نمای ورودی دارای پیش آمدگی است.

نکته منحصر به فرد در این بنا وجود ایوان باریک و طویلی است که جلوی بالاخانه و رو به جاده قرار دارد و از این ایوان کاروان‌ها و آمد و شد آنها را تماشا می‌کردند.

سمت راست در ورودی رباط کتیبه سنگی وجود دارد که تاریخ بنای آن را سال ۱۲۱۵ هجری قمری (۱۸۰۰ میلادی) ذکر کرده و این اثر ارزشمند سال ۱۳۷۸ به شماره ۲۳۸۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

کاروانسرا یا رباط خان هم در حاشیه جاده قدیم طبس به یزد و در فاصله ۱۲۰ کیلومتری شهر طبس قرار دارد؛ این منطقه در گذشته از مناطق کاروانی بسیار مهم به حساب آمده زیرا آخرین منزلی بوده که از نعمت آب برخوردار بوده و پس از آن، کویر پهناور و خطرناک بدون آب بر سر راه کاروانیان بوده است.

کاروانسرای خان با پلان مشابه کاروانسرای کلمرز نمونه منحصر به فرد از الگوی شترخان رواق دار است؛ با این تفاوت که در کاروانسرای خان در پس فضای رواق دار شترخان، اتاقی وجود ندارد؛ یکی از ویژگی‌های معمارانه این کاروانسرا، کالبد فضایی مجموعه بادگیر و گنبد شاه نشین آن است.

فضای شاه نشین گنبدخانه‌ای در ضلع جنوبی و مقابل ایوان جنوبی بناست که از طریق درگاهی سه دری به اتاقی با یک بادگیر منتهی می‌شود.

بیشتر بخوانید

•  کاروانسرا‌های کویر به یونسکو رفتند

صفاء السلطنه در سفرنامه خود از منزل و کاروانسرای خان یاد کرده و آورده که کاروانسرایی است دارای بادگیر که در دوره قاجار توسط حاج محمد ابراهیم تاجر لاری ساکن یزد در سال ۱۲۷۱ هجری ساخته است. این کاروانسرای متعلق به دوره قاجار در سال ۱۳۷۹ با شماره ثبت ۲۷۵۲ به‌ عنوان یکی از آثار ملی ایران ثبت شد.

بنای کاروانسرای سرایان از جمله کاروانسراهای درون شهری دوره صفوی است که در میدان کوثر بافت تاریخی سرایان واقع شده است.

به لحاظ موقعیت قرارگیری کاروانسرا در قسمت جنوب شرقی بافت تاریخی سرایان و به لحاظ پلان شهری، در نقطه عطف بافت شهر سرایان قرار گرفته چرا که در مجاورت بازار، آب انبار و حمام سرایان قرار دارد و این نقطه کانون آمد و شد مردم و اهالی شهر بوده است. در انتهای شاخه شمالی راسته بازار با فاصله بسیار کمی از کاروانسرا، مسجد جامع سرایان جای گرفته است.

این کاروانسرا با وسعت حدود ۱۲۰ متر مربع، نمونه‌ای از یک کاروانسرای درون شهری در مسیر تاریخی سرایان به فردوس بوده است؛ با توجه به متون تاریخی و آنچه که از فرم پلان و بافت پیرامون آن به دست می‌آید این بنا متعلق به دوره صفوی است.

در مجاورت این کاروانسرا، حمام قدیمی با سنگ کتیبه به تاریخ ۹۵۱ ه. ق و یک آب انبار با کتیبه‌ای به تاریخ ۱۰۷۸ هجری قمری قرار گرفته است؛ این اثر ارزشمند سال ۱۳۸۲ به شماره ۸۷۳۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

ثبت ملی ۲۲ کاروانسرا خراسان جنوبی

بهفرنژاد معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی گفت: تاکنون ۲۲ کاروانسرای خراسان جنوبی ثبت ملی شده و بیش از ۲۷ کاروانسرای با ارزش دیگر شناسایی شده است که در مجموع حدود ۵۰ کاروانسرا در این استان داریم.

او افزود: سال ۱۳۹۷ ثبت جهانی پرونده کاروانسراها در کشور کلید خورد و مهر سال ۱۴۰۰ ارزیابان یونسکو به استان آمدند و از کارونسراهای استان از نزدیک بازدید کردند که چهار کاروانسرا امتیاز لازم را کسب کرد و در فهرست قرار گرفت.

بهفرنژاد اظهار کرد: طی این سال‌ها برای کاروانسراها اقدامات مرمتی و حفاظتی انجام شده است و قسمت‌هایی که دارای مشکل بود مجدد احیا شد سپس در فهرست جهانی قرار گرفت.

معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی با یادآوری اینکه ثبت آثار تاریخی موجب می‌شود که این آثار در گسترده ملی و جهانی شناخته شوند ادامه داد: وقتی کارونسراهایی از خراسان جنوبی در ردیف آثار جهانی قرا می‌گیرد قطعا مقصد سفر گردشگران خارجی نیز خواهد شد و در کنار آن بسیاری از کارهای اقتصادی، اشتغالزایی و تورهای گردشگری فعال می‌شوند که تأثیر بسزایی در معرفی و رونق منطقه دارد.

او تصریح کرد: ایجاد پایگاه جهانی این کارونسراها مرحله بعد از جهانی شدن اثر است که در دستور کار قرار می‌گیرد و در کنار آنها اقدامات مرمتی، حفاظتی، ایجاد سایت‌هایی از جمله موزه و غرفه فروش صنایع دستی، مراکز اقامتی و صنایع وابسته به میراث فرهنگی و گردشگری فعال می‌شود که زمینه ساز اشتغال و معرفی بیش از پیش استان است.

اعتبارات جدید برای حفظ و احیای آثار جهانی

بهفرنژاد گفت: با اعتبارات ملی که برای حفظ و نگهداری آثار جهانی تخصیص می‌یابد قطعا به شکل مطلوب‌تری نسبت به تکمیل و توسعه آنها اقدام خواهد شد.

او افزود: در سنوات گذشته اعتبارات به حدی نبود که بتوانیم کار مرمت آثار تاریخی را به اتمام برسانیم اما از ابتدای دولت سیزدهم با حمایت و توجه استاندار خراسان جنوبی و پیگیری مدیریت استان در سال‌های ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱ اعتبارات خوبی داده شد که امیدواریم علاوه بر نگهداری آثار به سمت احیای آنها گام برداریم.

معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی بر لزوم معرفی استان به مخاطبان در سطح ملی و جهانی تأکید کرد و ادامه داد: خراسان جنوبی دارای ظرفیت‌ها و آثار منحصر به فرد است از جمله محصولات راهبردی زرشک، زعفران و عناب است که قابلیت گردشگری به ویژه در فصل پاییز دارد.

او عنوان کرد: در تمامی نقاط شهری و روستایی استان آثار تاریخی و طبیعی وجود دارد که می‌تواند در کنار آثار جهانی مقصد گردشگری قرار گیرند و وضعیت فرهنگی مناسبی را برای استان رقم بزند.

شاهوردی مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی نیز گفت: با ثبت چهار کاروانسرای چهل‌ پایه، خان و ده‌ محمد از طبس و کاروانسرای سرایان در میراث جهانی یونسکو ظرفیت گردشگری استان معرفی شده و این صنعت بیش از پیش رونق می‌گیرد.

او افزود: موقعیت جغرافیایی و کاربری و اهمیتی که این کاروانسراها دارد همچنین معماری و ویژگی‌های خاص و منحصر به فرد این کاروانسراها از دلایل ثبت جهانی آنهاست.

شاهوردی اظهار کرد: هنوز کاروانسراهای دیگری در طبس، قاین، سرایان و فردوس واجد شرایط ثبت جهانی یونسکو هستند و امیدواریم در سنوات آینده موضوع مرمت آنها انجام شود و در فهرست بازنگری و طرح موضوع برای ارزیابی قرار گیرد.

سه هزار و ۲۱۸ اثر تاریخی و طبیعی در خراسان جنوبی شناسایی شده که از این تعداد تاکنون هزار و ۲۰ اثر در فهرست میراث ملی قرار گرفته و این استان دارای ۶ اثر ثبت جهانی است.

منبع: ایرنا