از چند سال پیش که باوجود هشدار کارشناسان و جدی نگرفتن مسئولان، زمین در ۳۰۰ متری تخت‌جمشید و منطقه نقش رستم دهان باز کرد، تا امروز که این شکاف‌ها درحال افزایش و عمیق‌تر شدن است، نه‌تن‌ها اقدامی برای جلوگیری از این پدیده طبیعی خطرناک نشده، بلکه عوامل انسانی مخرب و ایجاد کننده آن نیز گسترش یافته است. گسترش دامنه کشاورزی به‌ویژه کشت برنج و حفر چاه‌های جدید در منطقه ممنوعه مرودشت، برخی از این عوامل مخرب و غیرقانونی است که نه تنها محدود و ممنوع نشده، بلکه گسترش هم یافته است.

بر اساس مطالعاتی که دانشگاه شیراز روی دشت شیراز و مناطق دیگری از فارس انجام داده زمین در برخی نقاط استان فارس حدود ۲۰ تا ۳۰ سانتی‌متر و در برخی مناطق دیگر حدود ۵۰ تا ۱۰۰ سانتی متر فرونشست داشته که این مسئله به‌شدت نگران کننده است. شکافی که در سال‌های گذشته روبه‌روی صفه تخت جمشید و در فاصله ۲۵۰ متری آن ایجاد شده بود، ۲۰۰ متر طول و یک متر عرض و عمق داشت. چند شکاف نسبتاً عمیق نیز در فاصله ۵۰۰ متری تخت جمشید ایجاد شده که نه تنها بر شدت نگرانی‌ها افزوده، بلکه زنگ هشدار را برای گسترش این شکاف‌ها و فرونشست‌ها و بلعیده شدن سازه باستانی تخت جمشید به صدا درآورده است.

گسترش شالیزار‌ها در منطقه بی‌آب مرودشت

کارشناسان که از چند سال پیش درباره این فرونشست‌ها و تبعات زیانبار آن در منطقه مرودشت (دشتی که تخت جمشید و نقش رستم در آن واقع شده)، هشدار داده بودند و همچنان روی این هشدار و نگرانی پافشاری می‌کنند، معتقدند فقط از طریق راهکارهایی، چون تغییر الگوی کشت، جلوگیری از حفر چاه جدید، تغییر نوع آبیاری و فرهنگ‌سازی درخصوص مصرف بهینه آب می‌توان مانع از فرونشست زمین در این محدوده باستانی شد.

با اینهمه اخبار خوشی از آن منطقه به گوش نمی‌رسد و گویا هیچ اراده‌ای برای نجات سرزمین فارس و آثار باستانی آن که بخشی از هویت تاریخی فرهنگی ایران عزیز است، وجود ندارد. گواه این ادعا اخباری است که از حفر چاه‌های جدید در منطقه مرودشت و حریم تخت جمشید باشکوه به گوش می‌رسد. نگرانی از حفر چاه‌های جدید را بگذارید کنار کشت محصول آب‌بر برنج در منطقه و اطراف تخت جمشید که نه‌تن‌ها محدود و ممنوع نشده، بلکه گسترش هم یافته است.

کشت برنج در منطقه کم‌بارش استان فارس و دشت‌هایی که به واسطه بی‌آبی در فهرست دشت‌های ممنوعه قرار گرفته‌اند، فقط از یک طریق امکان‌پذیر است و آن هم نیست جز حفر چاه و چاه‌های جدید و به یغما رفتن منابع اندک آب زیرزمینی؛ رویه‌ای که پیامدی جز فرونشست زمین و ایجاد شکاف و ترک‌های غمیق و غیرعمیق ندارد؛ پدیده‌ای که از هر سو روی زمین می‌خزد و در درازمدت هر سازه و بنا و زیرساختی را به پایین می‌کشد و نابود و ویران می‌کند. 

اطلاعاتی که از پایش میدانی منطقه مرودشت به دست آمده، حاکی از آن است که کشاورزان بیش از هر محصولی به کشت برنج روی آورده و حتی حاضرند دستمزد‌های بالایی به کارگرانی که روی شالیزارهایشان کار می‌کنند، بپردازند. این درحالی است که کشت برنج طبق قانون فقط در استان‌های شمالی کشور قانونی است، اما قیمت بالا و وسوسه‌انگیز این محصول نه‌تن‌ها کشاورزان استان فارس بلکه سایر نقاط کشور را هم در نبود بازدارنده‌های قوی قانونی به کشت این محصول حتی در بی آب‌ترین نقاط سوق داده است.

ضرورت مدیریت سریع و جامع منابع آبی

سید محمدجعفر ناظم‌السادات، رئیس مرکز پژوهش‌های علوم جوی و اقیانوسی دانشگاه شیرازبا ابراز نگرانی از این رویه گفت: با گذشت زمان، آب و هوا به سمت شرایط حدی و مرزی نزدیک می‌شود و این یعنی با گرم‌تر شدن هوا احتمال اینکه سیل رخ دهد و یا خشکسالی شدید حاکم شود، بیشتر می‌شود. به طور مثال: در شیراز، دما نسبت به یک قرن گذشته حدود دو درجه گرمتر شده است.

ناظم‌السادات گفت: بر این اساس در آینده با چنین پدیده‌هایی بیشتر مواجه می‌شویم؛ پدیده‌هایی که باوجود آن‌ها نفوذ آب به زیرزمین کمتر و سیلاب بیشتری رخ می‌دهد. از سوی دیگر بارندگی‌های آرامی که نفوذپذیری بالایی در زمین داشته باشد، کاهش می‌یابد، لذا مدیریت این شرایط با زمانی که بارش‌ها در خاک نفوذ پیدا می‌کند هم متفاوت خواهد بود.

به گفته او، مشکلی که اکنون دشت مرودشت و بسیاری از دشت‌های فارس با آن مواجه‌اند، این است که در گذشته آب تا نزدیکی سطح زمین وجود داشت و حتی مردم از بالابودن سطح آب در عذاب بودند، اما با گذشت زمان، آب پایین‌تر رفته و در برخی نقاط به چند صد متری رسیده است.

این استاد دانشگاه با ابراز نگرانی از تنش آبی بوجود آمده در منطقه و با تأکید بر اینکه ضروری است در محدوده تخت جمشید و حتی پاساردگاد، مدیریت آب به صورت ویژه در دستور کار قرار گیرد، تأکید کرد: ضروری است اداره کل میراث فرهنگی و شرکت آب منطقه‌ای با یکدیگر همکاری کنند تا آب در این منطقه، مختص همین محدوده جغرافیایی باشد و اجازه خروج آب از این محدوده به مناطق پایین‌دست داده نشود، زیرا در این صورت طی ۱۰ سال آینده شاهد یک فرونشست کلی و وسیع خواهیم بود. فرونشستی که ممکن است امسال و یا دو سال دیگر به چشم نیاید، اما به یکباره زیر زمین خالی شده و با فاجعه غیرقابل جبرانی روبه‌رو خواهیم شد.

ناظم‌السادات هشدار داد که اگر منابع آبی همچنان مثل گذشته مدیریت نشود، احتمال اینکه در آینده نزدیک در نقاط مختلف دشت مرودشت با فرونشست‌های متعدد و عمیق زمین مواجه شویم، بسیار زیاد است.

این کارشناس و استاد دانشگاه گفت: اجازه برداشت آب‌های زیرزمینی و انجام کشاورزی و کشت محصولات آب‌بر باید تا محدوده مشخصی از پایگاه جهانی تخت جمشید ممنوع شود. کشت‌های آبی نیز به کشت‌های گلخانه‌ای تبدیل شوند، زیرا ادامه برداشت آب، آثار باستانی مرودشت را به طور قطع دچار خسارت‌های جبران ناپذیر خواهد کرد و احتمال فروپاشی و نابودی کامل آن‌ها با این رویه دور از انتظار نیست.

مرودشت؛ سرزمین پرآب و آبادی که سال به سال خشک‌تر می‌شود

شهرستان مرودشت با آب و هوای معتدل و کوهستانی در شمال استان فارس قرار دارد و مرکز آن یعنی شهر مرودشت پس از شیراز دومین شهر پرجمعیت استان فارس است.

مرودشت بیش از هر چیز به آثار تاریخی و باستانی بی‌نظیرش شهره است، آثاری که در صدر فهرست آن‌ها سازه و کاخ بزرگ و باشکوه تخت جمشید نشسته است.

پاسارگاد (مقبره کوروش)، نقش رستم، نقش رجب، آرامگاه‌های اردشیر دوم و سوم، و ده‌ها اثر تاریخی دیگر از زیبایی‌های این منطقه است که آن را به یکی از مقاصد مهم گردشگری ایران عزیزمان تبدیل کرده است.

وجود منابع غنی خاک و آب از دیرباز این شهرستان را همچنین به یکی از قطب‌های بزرگ کشاورزی تبدیل کرده، به گونه‌ای که شغل عمده مردم آن سرزمین کشاورزی و دامداری است.

خشکسالی‌های یکی دو دهه اخیر در کشور و بویژه استان فارس، اما باید به محدود یا مکانیزه شدن کشاورزی و تغییر الگوی کشت در منطقه منجر می‌شد که نه تنها متاسفانه چنین امری صورت نگرفت، بلکه به دلیل گسترش جمعیت و نیاز به تولید محصول بیشتر، دامنه کشاورزی و حتی کشت محصولات آب بر و ممنوعه‌ای، چون برنج و به دنبال آن حفر چاه نیز در منطقه افزایش یافت. 

چاه‌هایی که بالاخره تخت جمشید را می‌بلعند!

طبق آمار و ادعای کارشناسان هم اکنون برخی از ذخایر آب‌های زیرزمینی که برای کشاورزی برداشت می‌شود از عمق ۲۰۰ متری است که در دشت‌هایی مثل مرودشت حتی از عمق بیش از ۳۰۰ متر نیز برداشت آب صورت می‌گیرد.

همچنین گفته می‌شود که از ۱۰۰ هزار حلقه چاه آبی موجود در فارس نزدیک به بیست هزار چاه آب مربوط به دشت مرودشت است. در چنین شرایطی طبیعی است که تحقیقات اساتید بخش زمین شناسی دانشگاه شیراز خروجی‌اش این باشد که دشت مرودشت سالانه ۲۰ سانت از زمین افت و فرونشست می‌کند. فرونشستی که به اذعان تمام کارشناسان آب و خاک در آینده‌ای نه چندان دور میراث ملی و جهانی کشورمان را به دست طوفان ویرانی و فراموشی خواهد داد.

منبع: تسنیم