تیر ۱۳۹۹ در روز‌هایی که موج‌های کرونا پی در پی می‌آمدند و اخباری تلخ را به جامعه تزریق می‌کردند، حادثه‌ای در خیابان شریعتی تهران آن روز‌های تب‌آلود را تلخ‌تر کرد؛ این حادثه، حریقی در مرکز جراحی محدود سینا مهر شمیران بود که ۱۹ نفر را به کام مرگ فرستاد. پس از این حادثه دوباره موضوع ایمنی ساختمان‌های تهران را که پس از حادثه پلاسکو در سال ۹۵ مدتی اذهان را به خود مشغول کرد و سپس به مانند هر حادثه دیگری در افکار عمومی زنگار گرفت، دوباره به جریان انداخت.

بیمارستان‌هایی که بار خاطر شدند

پس از سینا مهر، موضوع ایمنی سازه‌ها به‌ویژه سازه‌های درمانی که در هر نقطه‌ای باید از ایمنی لازم برخوردار باشند، برای بسیاری از مردم و مسئول دارای اولویت شد، مردم همچنان زلزله کرمانشاه در سال ۹۶ و تخریب بیمارستان نوساز اسلام‌آباد غرب را به یاد دارند. بیمارستانی که در همان سال افتتاح شده و قرار بود مرهمی بر درد دردمندان باشد، اما بد حادثه چنان کرد که خود نه یار شاطر که بار خاطر شد.

بیمارستان اسلام‌آباد غرب اولین و آخرین بیمارستانی نبود که دچار حادثه می‌شد، پیش از آن در زمستان ۸۲ و در پی زلزله بم بیمارستان این شهر نیز تخریب شد.

از سوی دیگر پس از حادثه آتش‌سوزی کلینیک جراحی محدود سینا مهر در تابستان ۱۴۰۱ نیز در بخشی از بیمارستان حضرت رسول اکرم (ص) تهران نیز آتش‌سوزی رخ داد. قابل توجه اینکه هر دوی این مراکز درمانی پیش از این حریق‌ها اخطار ناایمن بودن دریافت کرده بودند. دستور تخلیه بخش‌هایی از بیمارستان حضرت رسول اکرم (ص) نیز از سوی دادستانی تهران صادر شده بود.

گاندی و ساعت‌های ملتهب

یک سال و نیم پس از حریق در بخشی از بیمارستان حضرت رسول اکرم (ص)، ساعت ۱۸ و ۲۵ دقیقه غروب پنجشنبه پنجم بهمن‌ماه زنگ‌های تلفن آتش‌نشانی تهران به صدا درآمد؛ حریق در بیمارستان گاندی، این حادثه ساعات ملتهبی را برای مردم خلق کرد. اگر نبود تلاش آتش‌نشانی برای اطفای حریق و تخلیه افراد و تلاش پرسنل اورژانس چه بسا فاجعه‌ای همچون پلاسکو در یکی از مشهورترین مراکز درمانی خصوصی رخ می‌داد؛ اما تلاش آتش‌نشان و نیرو‌های اورژانس جواب داد و حریق بدون هیچ تلفاتی اتفاء شد.

درحالی‌که شعله‌های آتش از دیوار‌های مشتعل بیمارستان گاندی بالا می‌رفت، مسئولان آتش‌نشانی و مدیریت بحران تهران همان لحظه از صدور اخطار چندباره علیه ناایمن بودن این بیمارستان پیش از حادثه خبر دادند، در همین حال به گفته آن‌ها تهران ۲۰ هزار ساختمان ناایمن دارد. 

بیمارستان‌های ناایمن پایتخت

وجود ۲۰ هزار ساختمان ناایمن در تهران در حالی است که خرداد امسال اسامی برخی از ساختمان‌های ناایمن تهران از سوی معاون حقوق عامه و پیشگیری از وقوع جرم دادستانی کل کشور، اعلام شد که در میان آن‌ها نام ۸ بیمارستان پایتخت وجود به چشم می‌خورد. در این لیست بیمارستان حضرت رسول اکرم (ص)، بیمارستان امام خمینی (ره)، بیمارستان لولاگر، بیمارستان طرفه، بیمارستان سینا، بیمارستان بوعلی، بیمارستان شهدای یافت‌آباد و بیمارستان فیاض‌بخش حضور داشتند.

علاوه بر آن پس از حریق بیمارستان گاندی مدیر بحران شهرداری منطقه ۶ تهران اعلام کرد که ۴۰ بیمارستان در این منطقه سه بار اخطاریه ناایمن بودن دریافت کرده‌اند؛ اگرچه هنوز مشخص نیست سطح ایمنی این بیمارستان‌ها چگونه است، با این حال به گفته این مقام شهرداری هر ساختمان که از نظر ایمنی یا سازه شرایط نامتعادلی داشته باشد، در کمیته‌ای بررسی و با حضور شهردار منطقه تشکیل جلسه داده می‌شود و اخطار‌های لازم و متعدد به آن‌ها داده خواهد شد.

این تعداد بیمارستان ناایمن در تهران که برخی از آن‌ها از جمله بزرگترین مراکز درمانی چند تخصصی در کشور هستند و مراجعان زیادی از نقاط مختلف کشور به آن‌ها مراجعه می‌کنند تا حدود بسیار زیادی نگران‌کننده است.

تقریباً همه افراد می‌دانند برخی اماکن در شرایط بحران باید همچنان فعال باشند تا بتوانند به مردم خدمت ارائه دهند، از جمله این اماکن بیمارستان‌ها هستند که باید تاب‌آوری بسیار بالایی در برابر حوادث داشته باشند؛ در غیر این صورت پیامد‌های آن ممکن هزینه‌های جبران‌ناپذیری به هر جامعه‌ای تحمیل کند.

اهمیت ایمنی بیمارستان‌ها

آرزو دهقانی، متخصص سلامت در بلایا از دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی با بیان اینکه تنوع خطرات حاصل از نا‌ایمن بودن اماکن در اغلب نمونه‌های جهانی به حدی بالاست که در عمل، امکان جبران پیامد‌های حاصل از آن غیرممکن است، گفت: به همین علت، امروزه علم ایمنی رویکردی کامالا پیشگیرانه دنبال می‌کند. ایمنی در سازه‌های مسکونی درمانی، اداری، ورزشی همواره دارای اهمیت بسیاری است. 

وی افزود: حریق در ساختمان‌های مسکونی، درمانی ورزشی و.. پرهزینه‌ترین و دردناک‌ترین پدیده است که تأثیرات جانی و مالی و حتی روانی بسیاری به همراه خواهد داشت. از آنجا که ساکنان بیمارستان عموما افراد ناتوانی هستند که امکان نجات خود را ندارند؛ بنابراین آتش‌سوزی در بیمارستان بیشتر از هر مکان عمومی دیگری می‌تواند باعث خسارات جانی شود. به علاوه به دلیل وجود دستگاه‌ها و تجهیزات گران‌قیمت و متعدد در بیمارستان، آتش‌سوزی می‌تواند باعث خسارات مالی بالایی شود و البته منجر به آسیب به وجهه عمومی بیمارستان و افکار عمومی خواهد شد. ایمنی بیمارستان نه‌تن‌ها در برابر آتش‌سوزی بلکه در تمام مخاطرات یکی از فاکتور‌های مهم در نگهداری و ایمنی بیمارستان محسوب شود و باید مورد توجه مدیران و سیاستگذاران قرار گیرد. 

تاریخچه شاخص‌های ایمنی بیمارستانی 

دهقانی با تأکید بر اینکه ایمنی بیمارستان و بیماران بستری در آن در برابر وقوع انواع حوادث و بلایا یک نگرانی جهانی است و یک اولویت در برنامه‌ها و درخواست‌های مدیریت بیمارستان برای حرکت به سمت یک سیستم ایمن‌تر است، گفت: سازمان‌های بین‌المللی تلاش‌های مختلفی را برای ارزیابی آمادگی بیمارستان‌ها در مواقع اضطراری و بحران انجام داده‌اند که نشان‌دهنده نیاز مدیران و سیاست‌گذاران سلامت به تقویت ایمنی در این سیستم‌هاست. درواقع ایمن‌سازی و رعایت الزامات ایمنی در بیمارستان‌ها در همه جای دنیا از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده و تمامی بیمارستان‌ها ملزم و موظف هستند تا قبل از هرگونه اقدامی سطح ایمنی خود را بررسی و در جهـت بهبود و ارتقای آن تلاش کند. 

وی با بیان اینکه شاخص ایمنی بیمارستان جایگاه مهمی در تلاش‌های محلی، ملی و جهانی برای بهبود عملکرد بیمارستان‌ها در تمام لحظات در مواقع بروز حوادث و بلایا محسوب می‌شود، اظهار کرد: سازمان جهانی بهداشت بیش از ۲۵ سال است که بحث ایمنی بیمارستان را ترویج داده و از آن حمایت می‌کند، اولین نسخه شاخص ایمنی بیمارستان در ۲۰۰۸ توسط سازمان جهانی بهداشت منتشر شد و وزارتخانه‌های بهداشت و سایر نهاد‌های بهداشتی، سایر وزارتخانه‌ها و سازمان‌های دولتی و بیمارستان‌های دولتی و خصوصی در سراسر شش منطقه WHO به آن پیوستند.

دهقانی گفت: این شاخص مورد توجه و اقبال کشور‌ها قرار گرفت و چندین بار بازنگری شد و امروزه به‌عنوان یک ابزار ارزیابی جهانی تبدیل شده و در همه حیطه‌های ایمنی بیمارستانی در سراسر جهان مورد استفاده قرار می‌گیرد. 

دهقانی تأکید کرد: حفظ ایمنی بیمارستان و ادامه کارکرد خدمات بهداشتی در زمان بروز حوادث و بلایا به عوامل کلیدی متعددی همچون تاب‌آوری بیمارستان در برابر حوادث و بلایا، ایمنی و کارآمدی تجهیزات پزشکی و حفاظت آن‌ها از آسیب‌های متعدد، تقویت زیرساخت‌های اجتماعی و خدمات حیاتی (مانند آب، برق و غیره) برای پشتیبانی از خدمات بهداشتی، توانمندی و کارآمدی پرسنل برای ارائه خدمات درمانی در محیط‌های ایمن و در مواقع اضطراری متکی است.

وی در رابطه با نحوه ارزیابی ایمنی بیمارستان‌ها در ایران گفت: در ایران ایمنی بیمارستان‌ها سالانه توسط کارشناسان مجرب با استفاده ابزار استاندارد ملی سنجش ایمنی بیمارستان (FHSI) سنجیده می‌شود. ابزار ملی سنجش ایمنی بیمارستان دارای ۳ بعد مهم و اصلی است که شامل ایمنی سازه‌ای، ایمنی غیرسازه‌ای و ایمنی عملکردی است.

به گفته این متخصص سلامت در بلایا در ایمنی سازه‌ای ستون‌ها، تیرها، کف‌های بتنی، فونداسیون و ... مورد ارزیابی قرار می‌گیرند. در ایمنی غیر سازه‌ای ایمنی همه موارد غیر از دیوار، سقف و ستون‌ها که نقشی در تحمل وزن ساختمان ندارند و شامل اجزای معماری تجهیزات و تأسیسات است که مورد ارزیابی قرار می‌گیرند.

وی یادآور شد: در ایمنی عملکردی نیز شاخص‌های مرتبط با مدیریت فوریت و بلایا همچون داشتن برنامه‌های هماهنگی و پاسخ و بازیابی مدیریت اطلاعات و انجام پشتیبانی‌های لازم مورد بررسی قرار می‌گیرد. 

دهقانی در رابطه با آخرین وضعیت رعایت شاخص ایمنی بیمارستان‌ها نیز گفت: مطالعات متعددی در استان‌های مختلف کشور با محوریت ارزیابی ایمنی بیمارستان‌ها انجام شده است. به عنوان مثال شاخص ایمنی در بیمارستان‌های آموزشی دانشگاه علوم پزشکی تهران در بازه ۴ ساله (۱۳۹۷ تا ۱۴۰۰) نشان می‌دهد که شاخص میانگین کل ایمنی ۱۶۷/۹۷ شده و از ۶۷.۴۹ در ۱۳۹۷ به ۶۹.۱۱ در ۱۴۰۰ رسیده که نشان‌دهنده بهبود ایمنی در بیماستان‌ها و کسب رتبه الف است. 

وی یادآور شد: ارزیابی ایمنی مراکز بهداشتی درمانی و ایمن‌سازی سازه‌ای، غیرسازه‌ای و عملکردی منجر به افزایش تاب‌آوری نظام سلامت و اطمینان از تداوم ارائه خدمات سلامت باکیفیت ایمن و اثربخش در زمان بروز بلایا و حوادث می‌شود. علاوه بر این شاخص‌های جهانی این پرسش‌ها مطرح می‌شوند که چه قوانینی در ایران برای ایمنی بیمارستان‌ها وجود دارد.

قوانین سختگیرانه ایمنی در طراحی بیمارستان‌ها

جلال محسنی، کارشناس سازه‌های بیمارستانی با بیان اینکه در حوادثی مانند زلزله ضریب ایمنی در منازل مسکونی ضریب یک دارد، اما در اماکنی مانند مدارس، کتابخانه‌ها و مساجد ضریب ایمنی ۱.۲ است، گفت: این ضریب برای اماکنی مانند بیمارستان‌ها که در زمانی حادثه و پس از آن باید سرپا بوده و خدمت ارائه بدهند ضریب ایمنی در برابر زلزله ۱.۴ است.

وی افزود: علاوه بر ایمنی سازه‌ای در موضوع بیمارستان‌ها، موضوع ایمنی در برابر آتش‌سوزی، سیستم اعلام اطفاء حریق و ... نیز وجود دارد که قانون برای رعایت این موارد ایمنی بسیار سختگیرانه‌تر است. وزارت بهداشت در این رابطه کتابچه‌هایی دارد که مخصوص طراحی بیمارستان‌هاست. کتابچه‌ها منشعب از مقررات ملی ساختمان است که خود ۲۲ جلد بوده و تمامی اصول و قوانین مرتبط در آن آمده است. وزارت بهداشت در این کتابچه‌‎ها دستورالعمل‌‎هایی را گنجانده است که سختگیرانه‌تر با موضوع طراحی بیمارستان‌ها برخورد می‌کند. هر بیمارستان و مرکز درمانی باید این دستورالعمل‌ها را داشته باشد.

حلقه مفقود ایمنی ساختمان‌ها

این کارشناس سازه‌های بیمارستانی در پاسخ به این موضوع که چرا با وجود این قوانین سختگیرانه برخی از بیمارستان‌ها و مراکز درمانی فاقد ایمنی‌های لازم هستند، گفت: در اغلب این اماکن موارد اولیه ایمنی و مقاوم‌سازی‌ها در برابر حوادث وجود دارد، به نظر می‌رسد حلقه مفقوده این موضوع به عدم رعایت مباحث مندرج در جلد ۲۱ مقررات ملی باشد که به موضوع تعمیر و نگهداری اماکن می‌پردازد. متأسفانه در کشور ما بودجه‌ای برای تعمیر و نگهداری ساختمان‌ها و اماکن اعم از دولتی و خصوصی اختصاص داده نمی‌شود و اصولا به آن توجهی نمی‌شود. 

وی بیان کرد: معضل دیگری که وجود دارد عدم رعایت اصول و قوانین اولیه ساخت این اماکن در موضوع بازسازی آن‌ها است. این امکان که در طراحی بیمارستانی کم‌کاری شده و به قوانین موجود توجه لازم نشود، تقریباً نزدیک به صفر است. در اجرا هم همین است، اما ساختمان پس از ساخت، رها می‌شود. مانور‌های زلزله، آتش‌سوزی، سیل و ... اجرا نمی‌شود. یا سیستم‌های اطفای حریق آزمایش نمی‌شوند، چرا که هزینه‌بردار و لازمه اختصاص اعتبار برای آن‌ها است.

محسنی با اشاره به حادثه بیمارستان گاندی و نمای کامپوزیتی آن که نقشی مهم در آتش‌سوزی این بیمارستان داشته است، گفت: به احتمال بسیار در طراحی و ساخت این بیمارستان نیز مقررات ویژه بیمارستان رعایت شده و اصولا کامپوزیتی در نمای آن وجود نداشته باشد. با این حال پس از بازسازی امکان دارد که نمای آن را با کامپوزیت پوشانده باشند. در حالی که به‌کارگیری مواد قابل اشتعال یا قابل سقوط در نمای ساختمان‌ها به‌ویژه ساختمان‌هایی با کاربری بیمارستانی ممنوع است.

منبع: آنا