عواقب حجم زیاد تکالیف دانش آموزان
روانشناس بالینی و مدرس دانشگاه درباره عواقب تکالیف زیاد که موجب می‌شود پای والدین به حل تمارین و تکالیف باز شود، گفت: والدین می‌توانند در انجام تکالیف به دانش‌آموزان کمک کنند، اما اگر بخواهند تکالیف دانش‌آموز را انجام دهند، اثرات سوء خواهد داشت.
کش و قوس تکالیف دانش‌آموزی از مدرسه تا خانه همچنان ادامه دارد؛ مشق شب‌هایی که گاه جز تکرارنویسی، هیچ عایدی برای دانش‌آموزان ندارد. این امر موجب شده بار آموزش بر دوش والدین سنگینی کند. حالا اغلب بچه‌ها بعد از تعطیلی مدرسه به خانه نمی‌روند تا ساعاتی به فراغت بگذرانند و زمانی را هم به تکالیفشان اختصاص دهند. آنان عملاً در خانه با شیفت دوم مدرسه مواجه‌اند با تکالیف انبوهی که باید انجام دهند و درس‌هایی که برخی را در مدرسه یاد نگرفته‌اند و والدین مجبورند همپای فرزندانشان همان درس‌ها را یاد بگیرند و به او در خانه بیاموزند و گاه حتی تکالیف را هم انجام دهند! اساساً چرا بخشی از آموزش روی دوش خانواده افتاده است؟ اصول تکلیف و مشق شب چیست و چرا بار تکالیف آنقدر سنگین شده که والدین مجبور به مداخله شده‌اند؟ و اصلاً چرا برخی والدین درباره شیوه آموزش و درس خواندن هیچ سؤال یا ایده‌ای ندارند و فقط شیوه معمول سروکله زدن با فرزندشان همراه با استرس و کشمکش را برای انجام تکالیف و درس خواندن گاه تا نیمه شب، در پیش گرفته‌اند؟ مهم‌تر اینکه، آیا آموزش و پرورش برنامه‌ای برای تغییر این رویه ندارد؟
کرونا و تقلید‌های کورکورانه
حسین اندایش‌گر، کارشناس تعلیم و تربیت، مدیر مدرسه و سرگروه آموزشی پایه ششم آموزش و پرورش استان تهران در گفتگو با «ایران» درباره تکلیف زیاد دانش‌آموزان که این روز‌ها یکی از مشغله‌های خانواده‌ها شده است، گفت: زمانی که ارزشیابی توصیفی وارد فضای آموزشی شد، متأسفانه یکسری تقلید‌های کورکورانه صورت گرفت و یکسری اقدامات را شاهد بودیم مانند اینکه برخی شروع به تبلیغ کتاب‌های کمک آموزشی کردند.
ولی وزارت آموزش و پرورش سریعاً این کار را جمع و عنوان کرد، دادن هر نوع کتاب کمک آموزشی در دوره ابتدایی ممنوع است. اما یک بحثی که هنوز آثار آن باقی مانده و خصوصاً در دوران کرونا پررنگ‌تر بوده این است که بیشترین جنبه آموزش در منزل بر دوش اولیا و یا خواهر و برادر بزرگتر دانش آموزان انداخته شد.
این کارشناس تعلیم و تربیت افزود: اکنون که ما دوران پساکرونا را طی می‌کنیم متأسفانه هنوز همان شیوه برای اولیا باقی مانده است. تا حد زیادی خود اولیا درخصوص این بار آموزشی مقصرند. در مدارس تحولی و پیشرو، مدیر مدرسه به معلمان اعلام می‌کند که ما تکلیفی با عنوان کاربرگ آخر هفته نداریم، اما معلمان می‌توانند بر اساس آن محتوای آموزشی‌ای که در کلاس درس تدریس کرده‌اند، چند تمرین مهارت‌محور و خلاق به دانش‌آموزان بدهند.
وی با اشاره به اینکه آستانه تحمل والدین در حل تمرین دانش‌آموزان و صرف زمان برای تکالیف، کاهش یافته است، گفت: متأسفانه اولیا اجازه نمی‌دهند که دانش‌آموز یک رابطه و یک مفهوم آموزشی را درک و کشف کند، در واقع والدین نسبت به قبل آستانه تحمل کمتری برای اینکه فرصت دهند دانش‌آموزان تکالیف خود را انجام دهند، دارند.
اولیای دانش‌آموزان هم مقصرند
اندایش‌گر افزود: بازخورد‌هایی که از همکاران گرفته‌ایم، این است که تکالیف پایه اول و دوم گاهی تماماً دست خط والدین بوده است. در حاشیه یکی از برنامه‌هایی که در مدرسه داشتیم همان لحظه مادری را دیدم که در حال نوشتن تکالیف فرزندش است. بعد از دیدن تکلیف در پایین صفحه نوشتم اولیای گرامی اگر شما هم به تکالیف شبانه نیاز دارید یک دفتر جداگانه به فرزند خود بدهید تا ما به شما تکلیف بدهیم. همین است که می‌گویم برخی اولیای دانش‌آموزان خودشان مقصرند. مثلاً اول سال تحصیلی برخی از والدین به ما می‌گویند که کاربرگ (تکالیف چند صفحه‌ای که برای تمرین‌های آخر هفته بوده و توسط انتشارات مختلف تهیه می‌شود) بدهید. گرفتن کاربرگ از بیرون مدرسه ممنوع است، زیرا این کاربرگ‌ها معمولاً پر از ایراد آموزشی است و حتی بازخورد هم ندارد. والدین تصور می‌کنند که کاربرگ برای یادگیری دانش‌آموزان مناسب است در حالی که این کاربرگ‌ها برای کلاس‌های من هیچ جنبه آموزشی‌ای ندارد و فقط موجب ضرر مالی برای خانواده‌هاست.
تکالیف باید اندک و خلاقانه باشد
وی در این باره که آیا برنامه‌ای برای رفع این مشکل هست، گفت: اگر تمام معلمان ما که پایه آموزش به آن‌ها بستگی دارد یک مقدار سختگیرانه‌تر عمل کنند، بهتر خواهد بود. ما می‌گوییم که معلمان به دانش‌آموزان تکلیف بدهند، اما نه یک تکلیفِ ده‌ها صفحه‌ای بلکه برای مثال دو نوع تمرین مهارتی و خلاقانه بدهند تا انتظارات و مفاهیمی را که بر اساس مطالب آموزشی وجود دارد، از دانش‌آموز دریافت کنند. بعد از اینکه معلم بازخورد‌ها را جمع کرد، می‌تواند بعد از یک ماه به والدین دانش‌آموزان، بازخورد‌ها را انعکاس دهد و به آن‌ها بگوید که فرزندشان چه وضعیت آموزشی‌ای دارد.
والدینی که فقط دنبال نمره‌اند و دانش‌آموزی که فقط تقلب می‌آموزد
سرگروه آموزشی پایه ششم آموزش و پرورش استان تهران گفت: از طرفی متأسفانه برخی از والدین هم به دنبال نمره هستند، والدینی هستند که اگر معلم هیچ کاری برای فرزند آن‌ها نکند و آموزشی نداشته باشد، ولی فقط نمره بدهد، راضی هستند. این بزرگترین ضرر و زیان است که متوجه فرزندشان می‌شود. من هر سال در اولین جلسه‌ای که در آغاز سال تحصیلی با والدین برگزار می‌کنم، به آن‌ها می‌گویم که نمره برای ما ملاک نیست و ملاک، یادگیری و تربیت دانش‌آموزان است. یک دانش‌آموز علاوه بر اینکه باید محتوای آموزشی را بیاموزد، باید برای زندگی آینده خود آماده شود. با این شیوه‌ها که می‌بینم، دانش‌آموز تقلب کردن را یاد می‌گیرد و این یعنی بتواند در کارهایش در آینده تقلب کند.
معاونت آموزش ابتدایی می‌تواند ورود کند
اندایش‌گر در پاسخ به این سؤال که والدین در مواجهه با حجم زیاد تکالیف باید چه اقدامی انجام دهند، گفت: ما یک مرجع به نام معاونت آموزش ابتدایی در هر منطقه و استان داریم. وقتی والدین می‌بینند که معلم حجم زیادی از تکالیف را به فرزندشان سپرده و مدتی است این رویه ادامه دارد، می‌توانند ابتدا به مدیر مدرسه اعلام کنند، سپس در صورت نتیجه نگرفتن، به معاونت آموزش ابتدایی منطقه بروند. معاونت آموزشی با کمک گروه‌های آموزشی به مسأله ورود می‌کند.
وی افزود: درست است که با رونویسی می‌خواهیم خط دانش‌آموز خوب شود، اما نیازی نیست که او را مجبور به رونویسی کنیم، این روش هیچ گونه جنبه مثبتی ندارد و دردی هم از دانش‌آموز دوا نمی‌کند.
جریمه کردن دانش‌آموز با تکلیف زیاد، تخلف است
این کارشناس آموزش ابتدایی در این باره که آیا اصول بخصوصی برای نوشتن تکالیف وجود دارد، گفت: متأسفانه برخی از والدین می‌گویند به فرزند ما تکلیف بدهید؛ در صورتی که در ارزشیابی توصیفی این موضوع منسوخ شده است، زیرا ما درس فارسی را به شکل خواندنی و نوشتاری داریم که در همان‌جا دانش‌آموزان تمرین لازم را اعم از نوشتن و یا خواندن انجام می‌دهند. بعضی از خانواده‌ها می‌خواهند فرزندشان مشغول شوند و خودشان به کارهایشان برسند به همین خاطر به ما می‌گویند که به بچه‌ها مشق شب بدهید. علاوه بر اینکه برخی از معلمان مقصر هستند، این دسته از خانواده‌ها هم مقصرند. حتی نمی‌گذارند کودکان کودکی کنند. یک بچه باید با بازی، خلاقیت و کار‌های فکری درس را بیاموزد، اما برخی از والدین می‌خواهند که او فقط در حال نوشتن باشد. تنها فایده نوشتن، بهتر شدن رسم‌الخط بچه‌هاست که برای این کار هم می‌توان به دانش‌آموز آموزش خوش‌نویسی داد، آن هم فقط در حد یک یا دو سطر.
اندایش‌گر گفت: علاوه بر این برخی از معلمان با مشق‌های بیشتر دانش‌آموزان را جریمه می‌کنند و از این غافلند که این جریمه کردن دانش‌آموزان نوعی تنبیه کردن است و معلمی که این کار را می‌کند، تخلف کرده است. وقتی می‌گویند تنبیه کردن دانش‌آموزان تخلف محسوب می‌شود، معلمان باید این را هم بدانند که جریمه کردن دانش‌آموزان تخلف است. معلمان حق ندارند برای جریمه کردن دانش‌آموزان به آن‌ها بگویند چندین بار از روی یک درس بنویسند؛ ولی برخی، از قوانین و مقررات آگاهی ندارند به همین خاطر دست به چنین کار‌هایی می‌زنند؛ بنابراین اگر آگاهی‌سازی اتفاق بیفتد روند آموزشی توسعه خواهد یافت.
سرگروه آموزشی پایه ششم آموزش و پرورش استان تهران در این خصوص که باوجود ممنوع بودن کتاب‌های کمک آموزشی در مدارس ابتدایی، در برخی مدارس غیردولتی به والدین دستور خرید کتاب کمک آموزشی داده می‌شود، بیان کرد: نظارت‌ها در مدارس غیردولتی کمتر است. در مدارس غیردولتی، نظارت مناطق انجام نمی‌شود و اگر گروه‌های آموزشی ورود کنند و نظارت کامل انجام شود، آن‌ها هم حق ندارند دانش‌آموز ابتدایی را وادار به تهیه کتاب کمک آموزشی کنند.
حسین روزبهانی/ روانشناس بالینی
انجام تکالیف دانش‌آموز توسط والدین اثرات سوء بر جا می‌گذارد
حسین روزبهانی، روانشناس بالینی و مدرس دانشگاه درباره عواقب تکالیف زیاد که موجب می‌شود پای والدین به حل تمارین و تکالیف باز شود، گفت: والدین می‌توانند در انجام تکالیف به دانش‌آموزان کمک کنند، اما اگر بخواهند تکالیف دانش‌آموز را انجام دهند، اثرات سوء خواهد داشت. آن‌ها باید در انجام تکالیف یک سری برنامه‌ریزی داشته باشند؛ مثلاً به جای اینکه تکلیف دانش‌آموز را انجام دهند، بر کار دانش‌آموز نظارت و درصورت لزوم او را راهنمایی و تشویق کنند، ولی باید بگذارند کودک به تنهایی تکالیف خود را انجام دهد، زیرا هدف ما از آموزش این است که استقلال کودک را شکل بدهیم. اگر ما بخواهیم تکالیف کودک را انجام دهیم استقلال او شکل نخواهد گرفت. طبق تحقیقات هرچه کودک در انجام تکالیف استقلال داشته باشد مهارت‌های تحصیلی او ارتقا پیدا خواهد کرد.
تکالیف خلاقانه و به اندازه مفیدند و تکالیف زیاد، مضر
روزبهانی گفت: تکلیف یا همان مشق شب، به نوعی، هم می‌تواند مفید باشد و هم مضر و به کودک آسیب وارد کند، اما مهم این است در چه مقطع تحصیلی اتفاق می‌افتد. مثلاً برای دانش‌آموزانی که متوسطه دوم هستند نباید بیشتر از یک و نیم تا دو و نیم ساعت و برای دانش‌آموزان متوسطه اول نباید بیشتر از یک ساعت باشد. در عین حال برای دانش‌آموزان دبستانی باید حداقل بین ۱۰ تا ۲۰ دقیقه باشد.
وی با تأکید بر آموزش استقلال به کودکان افزود: البته هدف ما این است که مهارت‌های خود کنترلی و استقلال کودک و دانش‌آموز را ارتقا دهیم تا بتواند کار‌های خود را مستقل انجام دهد، ولی اگر دانش‌آموزان دبستانی بیش از این تکلیف دریافت کنند، تأثیرات منفی خواهد داشت. طبق مطالعاتی که در گذشته انجام شده، دانش‌آموزان دبستانی که بیش از حد استاندارد، مثلاً سه برابر ۱۰ تا ۲۰ دقیقه تکلیف دریافت کنند، آسیب خواهند دید.
این روانشناس بالینی با اشاره به تأثیر مثبت تکلیف بخصوص تکالیف خلاقانه بر محصلان گفت: تأثیر مثبت تکلیف برای دانش‌آموزان متوسطه اول و دوم به دلیل همبستگی نمرات آن‌ها با آزمون‌ها زیاد است، اما برای دانش‌آموزان ابتدایی و دبستان این موضوع برعکس است. یعنی اگر زمان و میزان تکلیف دانش‌آموزان ابتدایی زیاد باشد نتیجه برعکس خواهد شد و اگر بازه ۱۰ تا ۲۰ دقیقه برای دانش‌آموزان ابتدایی رعایت شود قطعاً تأثیر مثبت بیشتری دارد.
آموختن از طریق بازی، مهم‌تر از تکلیف
«تکلیف فقط برای بهبود عملکرد تحصیل نیست.» روزبهانی با تأکید بر این موضوع گفت: تکلیف مزایای دیگری هم دارد؛ مثلاً موجب می‌شود دانش‌آموزان ابتدایی، مسئولیت‌پذیری، مهارت مدیریت زمان و تداوم در فعالیت را بیاموزند. اگر این رویه از سوی دانش‌آموز رعایت شود، والدین هم با آن‌ها همراهی خواهند کرد و وضعیت بهتری برای دانش‌آموز ایجاد خواهد شد که موجب کاهش استرس دانش‌آموز می‌شود.
وی درباره عواقب تکلیف زیاد دانش‌آموزان گفت: تکلیف بیش از حد در وهله اول موجب می‌شود بازی دانش‌آموز کاهش پیدا کند. بازی کردن، مهارت‌های کلامی، مهارت‌های شناختی، خودکنترلی و حتی مهارت‌های اجتماعی و عاطفی کودک را افزایش می‌دهد، ولی تکلیف بیش از حد موجب به حداقل رسیدن زمان بازی برای او می‌شود. وقتی تکالیف زیاد شود فعالیت‌های بدنی دانش‌آموز کاهش پیدا می‌کند که در سلامت جسم او اثرات سوء می‌گذارد و در نهایت افزایش وزن را در پی خواهد داشت.
تکالیف فقط برای نمره نیست
روزبهانی گفت: ما زمانی باید به کودک در تکالیف کمک کنیم که او خودش از ما درخواست کند و اگر بیش از حد کمک کنیم، کنترل کنیم یا دخالت داشته باشیم، موجب کاهش عملکرد تحصیلی‌اش خواهد شد. باید کمک کنیم دانش‌آموز برای خودش یک روالی داشته باشد تا بتواند تکالیفش را انجام دهد و در نهایت مهارت آموزشی افزایش یابد.
وی با تأکید بر اینکه دیدگاه تکلیف بیشتر برای نمره بیشتر را باید اصلاح کرد، گفت: این دیدگاه درست نیست که انجام دادن تکلیف فقط برای گرفتن نمره است، ولی باید این ذهنیت وجود داشته باشد که انجام تکالیف موجب ارتقای مهارت‌های دانش‌آموز می‌شود.
این روانشناس کودک با بیان اینکه تکالیف چالش برانگیز به نفع دانش‌آموزان است، گفت: باید سعی کنیم به فرزندان‌مان بگوییم تکالیف دشوار و چالش برانگیز را انتخاب کنند، زیرا این شیوه می‌تواند به ارتقای عملکرد و مهارت آن‌ها کمک کند. والدین باید زمانی که دانش‌آموز تکالیف خود را انجام می‌دهد خونسرد و مثبت‌اندیش باشند. این احساس مثبت می‌تواند کمک کند تا فرزندمان تکالیف خود را بهتر انجام دهد. همچنین باید او را تشویق و تحسین کنیم، زیرا او با تحسین انگیزه بیشتری برای انجام تکالیف خواهد داشت.
روزبهانی خاطرنشان کرد: اگر دیدیم دانش‌آموز در انجام تکالیف خود با مشکل مواجه شده باید با او و معلمش ارتباط برقرار کنیم و علت را جویا شویم. ما باید فرزندان را تشویق کنیم تا تکالیف خود را در یک زمان و مکان مشخص انجام دهند و در آن زمان، تلفن همراه و تلویزیون را خاموش کنیم تا کودک در یک فضای آرام تکالیف خود را انجام دهد. اگر والدین فکر می‌کنند تکالیفی که به فرزندشان داده‌اند دشوار است، نیاز نیست آن تکلیف را حل کنند بلکه باید با معلم فرزندشان و مسئولان آن مدرسه صحبت کنند تا بدانند مشکل چیست، زیرا نباید از معلم در مقابل دانش‌آموزان ایراد گرفت.
وی تأکید کرد: تکلیف در مدرسه اگر متناسب با سن کودک و به اندازه کافی باشد، می‌تواند مزایای خوبی داشته باشد. برای مثال، بهبود نظم و انضباط، ارتقای حافظه، مهارت مدیریت زمان، ایجاد مسئولیت، شکل‌گیری استقلال کودک، تداوم فعالیت و مشارکت بیشتر والدین و فرزند از مزایای تکالیف مناسب است، ولی اگر میزان تکالیف بیش از اندازه باشد، معایب خاص خودش را دارد که به آن اشاره شد.
منصوراردستانی | کارشناس حقوقی
تحمیل تکالیف سنگین و بی‌تأثیر، تخلف است
منصوراردستانی، کارشناس حقوقی تعلیم و تربیت، درخصوص تکالیف زیاد، مداخله مادران در انجام این تکالیف و ابعاد قانونی این موضوع به «ایران» گفت: تشخیص فرایند‌های ارزشیابی، معمولاً به عهده معلم و دبیر درس مربوطه است. در کل، آنچه که مد‌نظر ماست این است که معلم در چهارچوب، یا آن سناریو و برنامه درسی، فرایند یاددهی و یادگیری را برای دانش‌آموزان تسهیل‌کرده، سپس احراز کند که آیا دانش‌آموز مفاهیم درسی را به‌خوبی آموخته‌است یا خیر.
بررسی ابعاد حقوقی تکلیف شب
وی افزود: در عین حال آنچه مطرح می‌شود این است که میزان تکالیف برای یادگیری یا ارزشیابی، بر اساس تشخیص معلم تعیین شود. چنانچه یادگیری لازم اتفاق بیفتد و معلم آن را احراز کند، دیگر ضرورتی به الزام دانش‌آموز برای انجام تکالیف بیشتر و غیرمتعارف نیست. اردستانی با بررسی حقوقی بار سنگین تکالیف و مشق شب گفت: به لحاظ حقوقی، مبتنی بر مقررات آموزش و پرورش و برنامه‌های درسی ملی و سند تحول بنیادین، این بخش از حوزه آموزشی و پرورشی، در اختیارات معلم درس مربوطه است. طبق آیین‌نامه‌های تحصیلی و آیین‌نامه‌های ارزشیابی، معلم باید به طور مستمر جریان یاددهی و یادگیری را رصد و وضعیت پیشرفت دانش‌آموز را در قالب سؤالات شفاهی یا امتحانات کتبی پایش کند. همچنین باید در کاربرگ‌های مربوط به ارزشیابی، سابقه تحصیلی دانش‌آموز و فعالیت‌های او در کلاس را ثبت کند و به اولیا گزارش دهد.
این کارشناس حقوقی تعلیم و تربیت افزود: موضوع تکالیف تا جایی که به مقررات آموزشی برمی‌گردد، یعنی تا وقتی که ناظر بر فرایند یاددهی و یادگیری است، جزو مقررات آموزشی و تربیتی مدرسه تلقی می‌شود، اما اگر تکالیف دانش‌آموزان از حد متعارف و مقررات آموزشی عبور کند و یک نوع تنبیه یا سوء رفتار با دانش‌آموز تلقی شود، درست نیست.
وی با اشاره به اینکه تکلیف زیاد با هدف تنبیه مصداق ماده ۸۱ آیین‌نامه اجرایی مدارس است گفت: سوء رفتار چیزی است که دانش‌آموز را به لحاظ سلامت جسمی و روانی تحت‌تأثیر قرار دهد و موجب خطر و آسیب به او شود یا حتی دانش‌آموز به واسطه آن سوء رفتار، در شرایط سخت، استرس‌زا و غیرمتعارف قرار گیرد. پس اگر این شرایط برای دانش‌آموز ایجاد شود، مصداق ماده ۸۱ آیین‌نامه اجرایی مدارس است. مطابق ماده مذکور، سوء‌رفتار با دانش‌آموز یا تنبیه تحت هر عنوان و به هر دلیلی ممنوع است. در عین حال چنانچه تشخیص مدیر، تشخیص مرجع ناظر آموزشی یا راهنمای تعلیماتی (راهنمای تعلیم و تربیت) این باشد که دانش‌آموز موضوع درسی را به‌خوبی آموخته و لزومی ندارد مجدداً تمرین و تکرای داشته باشد، اما تکالیفی که به او داده شده سنگین باشد، می‌تواند از مصادیق ماده ۸۱ تلقی شود.
تکلیف سنگین مصداق آزار است
اردستانی گفت: یعنی اگر یک معلم یا همکار فرهنگی با هدف آزار، اذیت و قرار دادن دانش‌آموزان در شرایط سخت و غیرمتعارف تکالیفی را تحمیل کند که در یادگیری بی‌تأثیر است یا اصلاً لزومی ندارد، مشمول این ماده خواهد شد. وی تأکید کرد: البته ناگفته نماند انجام تکالیف درسی و رعایت مقررات آموزشی و تربیتی جزو وظایف هر دانش‌آموز است و اجرای برنامه‌های درسی و نظارت بر فرایند یاددهی و یادگیری به‌عهده معلم و دبیر آن درس مربوطه است. چنانچه او تشخیص دهد برای تثبیت یادگیری عمیق‌تر، تکالیفی را به دانش‌آموز بدهد، این تشخیص قابل‌احترام است، ولی به شرطی که در راستای یادگیری مفاهیم درسی باشد. اما چنانچه از محدوده جریان یادگیری و از مرز مقررات آموزشی عبور کند، با توجه به ماده ۸۱ با او برخورد خواهد شد. اگر سوء رفتار قابلیت اثبات داشته باشد جنبه تخلف اداری داشته و حتی می‌تواند جنبه جزایی و مجرمانه هم پیدا کند. البته مدیر مدرسه موظف است نظارت لازم را در اجرای برنامه‌های درسی و نظارت بر عملکرد معلمان داشته باشد.
منبع: روزنامه ایران
