رایحه گل‌های سرخ و سفید و سبز بیشه زار‌ها و دامنه‌های سرسبز چشمه الماس، رویش کرفس وحشی و کوهی، مرزه خوزستانی، گل بنفشه در کمر زرد و سیاه کوه و لشگردر، فراوانی موسیر، ریواس، سماق، کنگر، تره وحشی در کوه سفید، ارمنی و قره داغ، خرقان و وفس، ارتفاعات و کوه‌های همدان را فرا گرفته و چشم اندازی زیبا از دامنه‌های همدان را به نمایش گذاشته است.

اردیبهشت فصل رویش گیاهان دارویی و خوراکی در دامن سرسبز الوند زیبا است و همه ساله با آغاز فصل بهار، طبیعت همدان میزبان مردم برای برداشت گونه‌های گیاهی دارویی و خوراکی می‌شود.

افراد با علایق خاص در طبیعت حاضر شده یعنی بعضی از افراد به واسطه خواص دارویی علاقه‌مند به چیدن گیاهان هستند برخی هم به واسطه استفاده از این تره و گیاهان در آش‌ها و غذا‌های محلی راهی طبیعت می‌شوند.

گیاهان دارویی از ارزش و اهمیت خاصی در تامین بهداشت و سلامت جوامع از نظر درمان و پیشگیری از بروز بیماری برخوردار است و استفاده از گیاهان دارویی قدمتی همپای بشر دارد و همزاد با پیدایش بیماری‌ها است.

فلور (مجموعه‌ای از گیاهان) همدان دارای بیش از یک هزار و ۶۵۸ گونه گیاهی است که در کوه ها، دشت ها، دامنه ها، ارتفاعات و سراب‌ها پراکنده هستند همچنین ۷۹ گونه از گیاهان غیر بومی در این استان کشت می‌شود که مردم محلی از گذشته‌های دور با مصارف و استفاده‌های درمانی شماری از آنها آشنا هستند.

افراد مسن و مردمان روستانشین از مشتری‌های اصلی گونه‌های گیاهی محسوب می‌شوند و آنها همچون معلمی با تجربه، با چیدن و بو کردن هر یک از این گیاهان، خواص آنها را نیز برای همراهان توضیح می‌دهند تا این دانش و تجربه سینه به سینه به دیگر نسل‌های پس از خودشان نیز منتقل شود.

به باور تاریخ شناسان، همدان از گذشته به عنوان یکی از اصلی‌ترین قطب‌های توسعه و کشت گیاهان دارویی و صادرات آن به دیگر نقاط کشور محسوب شده و به گونه‌ای که حدود ۱۰۰ سال پیش یکی از محققان تاریخ طب در لندن در کتاب خود عنوان کرده برای جمع آوری گیاهان دارویی به همدان مراجعه کرده است.

برخی حضور دانشمند و فیلسوف برجسته جهان بوعلی سینا مولف مهمترین و مفصل‌ترین کتاب تاریخ پزشکی جهان و مرجع اصلی پزشکی را به واسطه وجود و رویش گیاهان دارویی در این استان دانستند.

کتاب دوم قانون ابن سینا با عنوان ادویه مفرده خواص دارو گیاهی، حیوانی و معدنی را در خود جای داده و در کتاب بوعلی سینا به بیان خاصیت ۵۸۵ گونه دارو گیاهی پرداخته شده و او اینگونه عنوان کرده که «در برخی گیاهان برگ، تخم، ریشه یا شاخه، شکوفه یا صمغ (شیره) و در گروهی میوه و در عده‌ای همه گیاه ارزش دارویی دارد برداشت و نگهداری، جمع آوری، نحوه نگهداری، مدت عمر هر یک از آنها مبتنی بر اصولی است که رعایت آنها لازم است».

او معتقد است برگ گیاه باید به صورت کامل و پیش از آنکه رنگش تغییر کند یا بشکند چیده شود، ریشه‌ها وقتی برگ آنها می‌خواهد بیافتد، شاخه‌ها وقتی کاملا رسیده و پیر و پژمرده نشده، میوه‌ها پیش از افتادن، باید چیده شود.

ابن سینا ادویه مفرد را در ۱۶ لوح یا جدول مشخصات دارو‌ها را به شکل بدیعی تشریح کرده که شامل نام و ماهیت دارو، کیفیت و طبیعت آن، خواص آن، آثار آنها برای زیبایی، رفع ورم و جوش ها، زخم و شکستگی، رفع بیمار‌های مفاصل، اعصاب، سر، چشم، دستگاه تنفس و گوارش، اعضای دفع، تب و مسمومیت‌ها پرداخته است.

ابن سینا با بیان آثار هر داروی گیاهی بر اساس جداول ۱۶ گانه به ذکر ماهیت، طبع سرد و گرم، خصوصیات و کیفیت و جنس، کارکرد و خواص گیاهان دارویی و نقش آنها در رفع برخی از بیماری‌ها پرداخته است همچنین او در آن دوران هر یک از این جداول را به رنگی نوشته تا یافتن مطالب مورد نظر برای خواننده آسان باشد هر چند کاتبان همه جداول را به یک رنگ نوشتند. نظم و قابلیت دسترسی آسان به مطالب قانون موجب ستایش بوعلی توسط دیگر اندیشمندان نیز شده است.

گیاهان دارویی جزو ذخایر و منابع مهم هر کشور محسوب شده و در یک دهه اخیر به واسطه سودآوری کلان اقتصادی و توجه روز افزون به تجارت جهانی گیاهان دارویی، مشکلات و مسایل ناگواری را برای این منابع به وجود آورده و نسل گونه‌های گیاهی را با خطر انقراض مواجه کرده است.

بخش زیادی از تجارت مربوط به گیاهان دارویی است که با شیوه‌های نادرست از طبیعت جمع آوری شده و این شیوه نه تنها زمینه‌ای برای انقراض نسل این گونه‌ها شده بلکه گاهی مواقع تنوع زیستی منطقه را با خطر نابودی مواجه کرده است.

طبیعت به عنوان بانک ژن حفظ شود

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری همدان در این باره به خبرنگار ایرنا گفت: هر ساله سیاست گذاری در زمینه گیاهان دارویی، خوراکی، صنعتی و معطر توسط سازمان منابع طبیعی در کشور صورت می‌گیرد.

اسفندیار خزائی گفت: گیاهانی که در طیف مجاز قرار می‌گیرند، قسمت هوایی آن مورد استفاده مردم قرار می‌گیرد که از این نمونه گیاهان می‌توان انواع تره و شنگ اشاره کرد که به وفور در طبیعت یافت می‌شود.

او گفت: تاکید این مجموعه در زمینه گیاهان ممنوع برداشت و غیرمجاز از جمله ریشه ثعلب (نوعی گیاه) زراعی کردن آن است همچنین گونه‌های مجاز مشروط هم در مستثنیات تولید و هم در اراضی ملی وجود دارد.

به گفته مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری همدان، کسانی که در صدد کشت این طیف از گیاهان هستند باید ابتدا درخواست خود را به این مجموعه ارائه کنند تا ضمن بازدید و ارائه مشاوره‌های لازم توسط کارشناسان زبده برای متقاضی، پروانه حمل و صادرات محصول نیز صادر شود.

خزائی گفت: این اداره کل از برداشت انبوه هر سه طیف از گیاهان مجاز، مجاز مشروط و ممنوع در مراتع به علت اثرات تخریبی این کار بر روی رویشگاه گیاه جلوگیری می‌کند و در صورت دریافت گزارش مردمی از طریق تماس با سامانه ۱۵۰۴، ماموران یگان و نیرو‌های حفاظتی بلافاصله در محل حضور می‌یابند.

او گفت: بارش‌های فصل پاییز و زمستان با وجود ناکافی بودن، اما موجب پراکنش مناسب گیاهان دارویی، خوراکی و مُعطر در مراتع شده همچنین انجام طرح‌های قُرق برای جلوگیری از ورود زودهنگام دام به مراتع، در افزایش این طیف از گیاهان تاثیر بسزایی داشته است.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری همدان گفت: حدود یک هزار و ۶۵۸ گونه گیاهی در ۲ ناحیه رویشی حاشیه زاگرس و ایران تورانی و دیگر نواحی شناسایی شده است و با وجود تنوع گونه‌ها در طبیعت همدان، اما برخی نظیر گون سفید، آویشن الوند (آذربه) منحصر به فرد بود و گونه «مُفراح» مختص این استان است.

خزائی گفت: باید جلوگیری از تخریب طبیعت و برداشت صحیح گونه‌های گیاهی فرهنگسازی شود تا طبیعت به عنوان بانک ژن برای آیندگان حفظ شود همچنین باید با اهلی کردن گیاهان و کشت آن به صورت انبوه بانک ژن قوی و متنوعی داشته باشیم.

او گفت: برای این کار باید نسبت به بومی و اهلی کردن گونه‌های گیاهی، کشت این گونه‌ها در مستثنیات و اراضی کشاورزی به صورت انبوه و به وفور اقدام شود همچنین به رویشگاه گیاه و طبیعت که به علت کاهش بارندگی و خشکسالی ماهیتی شکننده دارد آسیبی وارد نشود که در حال حاضر گونه موسیر در مستثنیات کشت، برداشت و عرضه می‌شود و درآمد خوبی هم برای بهره برداران دارد.

رئیس اداره مراتع و بیابان منابع طبیعی و آبخیزداری همدان نیز در این باره گفت: محصولات فرعی جنگلی و مرتعی از نظر حفاظت، بهره برداری و صادرات با در نظر گرفتن میزان "شدت" بهره برداری از رویشگاه‌های جنگلی و شایستگی مراتع کشور و تأثیر شرایط اقلیمی و پدیده خشکسالی بر تولید محصولات (فرآورده ها) فرعی و غیرچوبی و نیز ایجاد زمینه کاهش برداشت محصولات از عرصه‌های منابع طبیعی و رویشگاه‌های جنگلی و مرتعی به ۲ دسته تقسیم می‌شوند.

سعید الیاسی گفت: دسته اول اقلام غیرمجاز "ممنوعه" یا همان گونه‌های تهدید شونده و در حال انقراض هستند که ذخایر ژنتیکی کشور محسوب شده و بهره برداری از آن‌ها در عرصه‌های منابع طبیعی به طور مطلق ممنوع است.

او گفت: اداره کل منابع طبیعی علاوه بر اطلاع رسانی عمومی به مجریان طرح‌های منابع طبیعی و متقاضیان بهره برداری و صادرات، از صدور مجوز بهره برداری و گواهی حمل، پذیرش درخواست صادرات این گونه محصولات و فرآورده‌ها خودداری می‌کند.

رئیس اداره مراتع و بیابان منابع طبیعی و آبخیزداری همدان گونه‌های در معرض انقراض را شامل شقاقل، پرسیاوشان، زیره سیاه، اشنیان "شقار"، کرفس وحشی و کوهی (کلوس)، خزه، مرزه خوزستانی، گل بنفشه، کشمش کولی، سنبل الطیب، مهر خوش، چله داغی، سورنجان، قره قات، بیلهر، سرخدار، شمشاد، شقایق ایرانی، انواع لاله ها، سوسن چهل چراغ، سنبل خوزستانی، انواع قارچ خوراکی (برداشت از جنگل)، سیر کوهی (والک)، گز علفی، ریشه و پوست درختان و درختچه‌های جنگلی، ریزوم ثعلب، ریشه کوکب، ریشه ختمی، ریشه کاسنی، ریشه ریواس وحشی، ریشه چوبک، ریشه روناس، خاس، ریشه زنبق وحشی، ریشه کوکب وحشی، ریشه شیرین بیان، ریشه سریش، برگ مورد، بن سرخ، پیاز و گل لاله سرنگون، گل اروانه، پیاز گل نرگس، بذر جاشیر خوراکی، قطع و برداشت درختچه‌های گز، مان شوکه و گز روغنی دانست.

الیاسی گفت: دسته دوم اقلام مجاز "مشروط" است که در واقع شامل گونه‌هایی به غیر از اقلام ممنوعه یا تنها زراعی بوده و بهره برداری آن‌ها در قالب کتابچه طرح مصوب کمیته فنی اداره کل استان و از طریق انعقاد قرارداد با بهره برداران و مجریان طرح‌های منابع طبیعی صورت می‌گیرد.

او گفت: گونه‌هایی که در این طبقه قرار می‌گیرند شامل گلپر، اسپند، خارشتر (ترنجبین)، شیرخشت، فرنجمشک، مریم نخودی، چماز، گز شهداد، بیدخشت، انچوچک، گل نمدار، درمنه (افسنطین و برنجاسب)، علف گاوزبان، گل نرگس، گز خوانسار (گز انگبین)، آویشن شیرازی، کاکوتی، آنغوزه تلخ و شیرین، همیشک، انواع سرخس‌ها از جمله سرخس بال عقابی، عشقه و کوله خاس، ترکه ارغوان، باریجه، کتیرا، وشاء، شکرتیغال، انزروت، کاپاریس (لگجی)، علف چای، گل بومادران، گل کاسنی، گل گندم، قدومه شیرازی، بارهنگ و بابونه است.

به گفته او، شاتره، موسیر (برداشت از مراتع)، کنگر، انواع قارچ خوراکی (برداشت از مراتع)، سرشاخه آویشن دنایی، سرشاخه آویشن برگ باریک، سرشاخه آویشن کرمانی، اندام هوایی ریواس، صمغ طبیعی بنه (سقز)، صمغ طبیعی درختان بادام و گیلاس (زدو)، برگ کنار، برگ اکالیپتوس، میوه محلب، میوه روناس، میوه ناخنک، میوه بادام جنگلی (کوهی)، میوه زرشک وحشی (جنگلی)، میوه نسترن وحشی، میوه بنه و بلوط، مازوج (گال بلوط)، پسته جنگلی، سماق، گردو و فندق جنگلی، تخم مرو، مصطکی، زالزالک، اسفناج وحشی، گلابی وحشی، سیب وحشی، جفت، بذر باریجه، بذر آنغوزه در این گروه قرار دارد.

رئیس اداره مراتع و بیابان منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان در مورد گیاهان مجاز مشروط نیز گفت: بهره برداری از این قبیل گیاهان دارویی و خوراکی در حد عرف مصارف خانوار روستایی ساکن در محل بلامانع، اما حمل و خارج کردن این محصولات از محل بدون صدور مجوز، گواهی مشخصات و حمل ادارات منابع طبیعی و آبخیزداری ممنوع است.

الیاسی گفت: بیش از ۸۰ گونه گیاهی جزو گونه‌های مجاز مشروط هستند که شامل برخی میوه ها، سرشاخه ها، برگ‌ها و صمغ‌ها می‌شود.

منبع ایرنا