گل محمدی از معروف ترین گونه های خانواده رُز است کـه در بیشتر نقاط ایران بـه منظور تولید عطر، گلاب و نیز به عنوان گیاهی تزیینی مـورد توجه بسیار قرار داشته و کشت می‌شود.

گلاب‌گیری از گل محمدی از تولیدات مهم اقتصادی کشور است به طوری که هرسال بخش زیادی از گلاب تولید شده و افشره حاصل از آن علاوه بر مصرف داخلی به خارج از کشور صادر می‌شود.

سابقه ایران در صنعت گلاب‌گیری از این گل به ۲۵۰۰ سال می‌رسد، محصول عمده گل محمدی، گلاب و افشره گلبرگ خشک آن است که از آن در صنایع دارویی، عطرسازی، فرآورده‌های بهداشتی، آرایشی و صنایع غذایی استفاده می‌شود.

گل محمدی، برترین افشره رز را دارد و هدف اصلی از کشت آن در ایران تولید گلاب است در حالی که در اغلب کشورهایی که اقدام به کشت گل محمدی می‌کنند، تولید گلاب یک محصول فرعی است.

ایران بیشترین سطح زیر کشت گل محمدی را در جهان دارد اما سهم آن از بازار جهانی فراورده های این گل تقریبا معادل صفر است در حالی که فرآورده‌های گل محمدی شامل افشره تام، ابسلوت، کانکریت، عطر، ادکلن و خوشبو کننده‌ها، مکمل‌ها و دارو است، اما این زنجیره در ایران در همان حلقه اول یعنی تولید گلاب متوقف شده است.

خراسان رضوی که در عرصه تولید زعفران، به عنوان گل سرسبد گیاهان دارویی، پیشتاز استانهای کشور است و بیش از ۹۰ درصد زعفران کشور را تولید می‌کند، در زمینه کشت و تولید دیگر انواع گیاهان دارویی نیز جایگاه برتر را در کشور دارد.

آیین سنتی «گل غلتان» که از آن به عنوان جاذبه بهاری خراسان رضوی یاد می‌شود، در ماه اردیبهشت و در اوج شکفتگی گلهای محمدی برگزار می‌شود.

شیوه برگزاری آیین گل غلتان

چند تن از زنان فامیل، نوزاد را برای چیدن گل به باغ گل برده و با ذکر صلوات و خواندن ابیاتی چون «همه کوه و کمر بوی تو داره یا محمد- کدوم گل قامت روی تو داره یا محمد؛ همون ماهی که از کوه می زنه سر یامحمد- نشان طاق ابروی تو داره یامحمد»، به جمع آوری گل های عطرآگین محمدی برای اجرای مراسم گل غلتان نوزاد می پردازند.

این آیین بیشتر در نخستین ساعات صبح و در خنکی هوا برگزار می شود و عمدتا زنان فامیل از جمله خاله، عمه، مادر و مادر بزرگ با شرکت در این آیین پس از جمع آوری گلها، اقدام به پرپر کردن آن کرده و همزمان صلوات فرستاده و بر حضرت محمد (ص) و خاندان نبوت درود می فرستند.

در حین پرپر شدن گل ها، نوزادان یکساله که به تازگی به حمام برده شده اند، پس از خشک شدن، در میان پارچه‌ای سفید و بزرگ گذاشته شده و با ریختن گلبرگ های معطر گل محمدی، گل آجین می شوند.

در این مرحله چهار نفر، چهار گوشه پارچه پرگل را گرفته و با سردادن پیوسته صلوات و شعرخوانی، نوزاد را در میان گلبرگ های معطر می‌غلتانند.

باور مردم بر این است که چرخاندن و غلتاندن نوزاد در میان گلهای معطر محمدی، موجب طراوت، شادابی و دور ماندن او از زشتی‌ها و بیماری‌های مختلف می شود.

در باور سنتی، طراوت گلبرگها از پوست بدن نوزاد محافظت کرده و او را خوشرو و سرزنده نگاه می دارد.

سنت ایرانی آمیخته با فرهنگ اسلامی

عضو شورای اسلامی روستای "فرخد" مشهد،‌ که بیشترین باغ های گل محمدی منطقه را دارد، گفت: گل محمدی و ایران واژهایی نام آشنا و در کنار یکدیگر حتی در عرصه جهانی هستند؛ پیشینیان ما آنرا گل سرخ می خواندند که با ورود اسلام به ایران زمین و به واسطه عشق بی مرز مردم ایران به پیامبر مکرم اسلام (ص) و شاید آمیختگی این عشق با حدیث نبوی که فرمود «کسی که می خواهد عطر خوش من را استشمام کند، گل محمدی را ببوید»، نام آن را به گل محمدی تغییر دادند.

محمد امیرخانی مقدم بیان کرد: چنانکه در تواریخ آمده، گل محمدی از ایران به سوریه و از آنجا توسط برخی بازرگانان و جنگجویان به اروپا رفته است و در روایات اسلامی بسیار از بوی خوش بدن مبارک پیامبر(ص) یاد شده است و در اکثر قریب به اتفاق آنها مستقیما به هم‌بویی بدن مبارک وی با گل سرخ اشاره شده است.

وی بیان کرد: عشق وافر ایرانیان به خاندان مطهر حضرت رسول به مرور باعث آمیزش رسوم ملی با دین اسلام شد که یک نمود آن همین آیین گل غلتان است؛ نسبت دادن این آیین به قومیت یا مکانی خاص در ایران‌ اشتباه محض است چرا که تقریبا در تمام نقاط سرزمین ایران که این گل رویش دارد،‌ این آیین برگزار می شود.

وی ادامه داد: در روستای فَرُّخَد به واسطه وجود دیرباز ۲ منبع آبی شامل قنات "روق" و "آب کوه"، کشاورزی رونقی خاص دارد و گل محمدی و انگور کشت غالب منطقه است.

فرخد، قمصر خراسان

روستای فَرُّخَد در نزدیکی مشهد، که از آن به عنوان "قمصر خراسان" یا "مهد گل محمدی خراسان" یاد می‌شود، به دلیل رونق کاشت و عمل آوری گل محمدی و میزبانی بیش از ۹۰ درصد سطح زیر کشت این گونه، جایگاه خاصی در استان دارد.

امیرخانی مقدم با اشاره به نزدیکی روستای فرخد با بارگاه منور رضوی، گفت: فارغ از مسائل علمی در خصوص فواید دارویی و تاثیر گل محمدی در زدودن انواع حساسیت های پوستی، مراسم گل غلتان محبوبیت خاصی در میان مردم دارد و آنان دوست دارند به هر نحوی خود را به پیامبر (ص) و خاندانش نزدیک کنند.

وی افزود: در قالب این رسم نوزادان زیر یکسال را به گرمابه برده و شست و شوی کامل می‌دهند، سپس زنان خانواده از جمله خواهران سن بالا، مادر، مادر بزرگ، خاله و عمه سحرگاه به گلستان رفته و گلهای آفتاب ندیده را، در حالی که نفسشان معطر به صلوات بر محمد و آل محمد(ص) است چیده و به خانه می برند و گلبرگ های آنرا با مقداری گلبرگ متبرک شده با ضریح مبارک امام رضا (ع) مخلوط کرده و بر روی پارچه ای معمولا سپید قرار می دهند.

این فعال فرهنگی ادامه داد: ۲ نفر از بانوان سر و ته پارچه را گرفته و در حالی که نوزاد را در گلبرگ های معطر می‌غلتانند، اشعاری در وصف پیامبر(ص) می خواند و در پایان مراسم از همان گلبرگ‌ها گلاب گرفته و آن را تا چندین ماه بر سینه، پشت و پیشانی کودک می مالند و معتقدند چون نوزاد عاری از گناه و پاک است و از سویی به واسطه صلوات های فرستاده شده حین گل غلتان و نیز گلبرگ‌های متبرک به ضریح رضوی، این گلاب شفابخش است.

۱۲۰۰ هکتار سطح زیر کشت گل محمدی

معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی گفت: سطح زیر کشت گل محمدی در این استان هزار و ۲۰۰ هکتار است که به دلیل خشکسالی و افت آب چاهها حدود ۱۰ درصد نسبت به پارسال کاهش یافته است

محمد میری دیسفانی با بیان اینکه برداشت گل از اواسط اردیبهشت ماه در مناطق گرمسیر استان به تدریج آغاز می‌شود، بیان کرد: پیش‌بینی می‌شود امسال حدود ۲ هزار و ۸۰۰ تن گل محمدی تر در استان برداشت شود.

معاون جهاد کشاورزی خراسان رضوی ادامه داد: اکنون در استان ۲۵ واحد صنایع بزرگ گلاب‌گیری و فراوری گل محمدی و حدود ۳۰۴ واحد سنتی فعالیت می‌کنند.

وی با بیان اینکه میزان اشتغالزایی در طول دوره برداشت گل محمدی حدود ۴۲۰ هزار نفر روز است، اظهار کرد: امسال میزان تولید گل محمدی در خراسان رضوی، ۲ هزار و ۸۰۰ تن پیش‌بینی شده است.

میری با بیان اینکه حدود ۶۰ درصد گل محمدی تولیدی استان فراوری شده و به تولید گلاب می‌رسد، افزود: خراسان رضوی از نظر سطح زیر کشت گل محمدی رتبه پنجم کشور را دارد.

جاذبه‌ای تکرار نشدنی برای گردشگران

آیین سنتی «گل غلتان» برای گردشگران داخلی و خارجی بسیار جذاب و تماشایی است؛ زیبایی، جذابیت و شادابی در این مراسم موج می‌زند و سال به سال با آشنا شدن خانواده‌ها با این سنت زیبای کهن، تقاضا و مراجعه از شهرهای دیگر برای دیدن این مراسم افزایش می یابد.

معاون گردشگری اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی گفت: گل غلتان نوزاد از نسل های پیشین به یادگار مانده و جزو میراث معنوی محسوب می شود و برگزاری آن هنوز در مناطق گل‌پرور رواج دارد.

یوسف بیدخوری بیان کرد: این آیین در چند شهرستان استان برگزار می شود و لازمه حضور گردشگران، همکاری رسانه‌ها برای معرفی و اطلاع رسانی به مردم و آشنایی آنان با این آیین سنتی است.

وی گفت: مراسم گل غلتان در شهرستان های مختلف استان از جمله گناباد، کلات، مشهد، تربت جام و تربت حیدریه برگزار می‌شود و گردشگران می توانند با حضور در این مناطق، در این آیین شاد و روح افزا شرکت کنند.

منبع ایرنا