برنامه‌های کوتاه مدت فرهنگی و اجتماعی در بقاع متبرکه می‌تواند موجب کسب یک تجربه به یادماندنی برای مسافران و زائران باشد و امری ضروری است، اما در کنار آن باید توسعه زیرساخت‌های پذیرش تعداد بیشتری از زائران و مسافران با اقدامات فنی و عمرانی مورد توجه باشد تا شاهد طولانی‌تر شدن حضور مسافران و زائران در این مکان‌ها یا تکرار این حضور باشیم.

 پنجم ذی‌القعده و پنجمین روز از دهه کرامت که با عنوان «تجلیل از امامزادگان و بقاع متبرکه» نامگذاری شده است. نگاهی به جایگاه معنوی و تأثیرگذار امامزادگانی که در شهر قم به خاک سپرده شدند، نشان می‌دهد نام و یاد هرکدام از این عزیزان می‌تواند قم را بیش از همیشه به جهان اسلام بشناساند و محوریت این اقطاب به نوعی پیوست فرهنگی توسعه شهری در قم محسوب می‌شود. 

شهر قم از قرون گذشته منطقه‌ای شناخته شده در جغرافیای جهان اسلام و در میان مسلمانان بود، به ویژه عناوین و جملاتی که امامان معصوم (ع) در خصوص این شهر بیان کردند، موجب شد تا این جایگاه برجسته‌تر و تأثیرگذار‌تر نیز بشود.

حرم حضرت فاطمه معصومه (س) قطب گردشگری زیارتی و مذهبی این شهر محسوب می‌شود و همانگونه که عزت الله ضرغامی، وزیر میراث فرهنگی، صنایع دستی و سالانه گفته است قریب به ۲۰ میلیون زائر مهمان این شهر هستند و راهی این منطقه کویری و زیبا می‌شوند. اما در کنار این حرم مقدس، مزار امامزاده اسماعیل، امامزاده موسی مبرقع، امامزاده شاه حمزه، امامزاده علی بن جعفر، امامزاده احمد بن اسحاق، امامزاده حلیمه خاتون، امامزاده سکینه خاتون، امامزاده شاه ابراهیم و چندین و چند امامزاده دیگر نیز در این شهر است.

به گفته معاون فرهنگی سابق اداره کل اوقاف و امور خیریه قم بیش از ٤٤٠امامزاده در این استان مدفون هستند که ١٨٣بقعه برای این عزیزان ساخته شده است. از این تعداد قریب به ٢٨ بقعه در شهر قم، ١٩ بقعه در بخش کهک و ١٧ بقعه در بخش سلفچگان است که این تعداد امامزاده دارای شجره‌نامه، مدارک و ثبت میراث فرهنگی و ملی است.

وجود امامزادگان بین‌المللی در قم

١٠ امامزاده در قم جایگاه بین‌المللی دارند. برای مثال بقعه چهل اختران و امامزاده موسی مبرقع (ع) جزو امامزادگانی هستند که از کشور‌های مختلف از جمله هند و عراق زائران زیادی دارند و بر اساس اطلاعات کسب شده، ٤٢ طایفه در عراق از نسل امام موسی مبرقع (ع) هستند و شامل سادات رضوی، برقعی، تقوی، اخوی، ابن الرضا، شریفی می‌شوند.

طرح بهسازی چهل اختران در کنار تجربه‌هایی مانند ساخت امکان اقامتی در امام زاده جمال یا بهسازی محور تاریخی امام زاده شاه حمزه و سید سربخش، از نمونه‌های موفقی در شهر قم است که نشان می‌دهد میتوان از ظرفیت بقاع متبرکه با همکاری ارگان‌ها استفاده‌ای شایسته داشت. 

با وجود مساجد و مدارس علمیه تاریخی از جمله مسجد مقدس جمکران، مسجد امام حسن عسگری (جامع عتیق)، مسجد اعظم، مسجد فاطمیه و مسجد پنجه علی، مدرسه فیضیه، مدرسه غیاثیه (پامنار)، مدرسه جهانگیر خان، مدرسه رضویه و مدرسه ستیه، و آرامگاه افراد شناخته شده در تاریخ و فرهنگ این کشور مانند آرامگاه محمد شاه، آرامگاه شاه عباس دوّم، آرامگاه علی بن بابویه قمی و مقبره خواجه اصیل الدین، زکریا بن آدم اشعری، میرزای قمی، شاه سلیمان و شاه صفی، کربلایی کاظم ساروقی، علامه طباطبایی، شهید مطهری، آیت الله مرعشی نجفی، آیت الله بهجت و بسیاری از بزرگان دیگر نیز در این دیار وجود دارد. اگر این ظرفیت‌های عظیم مذهبی و تاریخی را با ویژگی‌های فرهنگی و طبیعی قم تلفیق کنیم قطعاً نتیجه حاصله بسیار پرفروغ خواهد بود.

همه این داشته‌ها و سرمایه‌ها می‌تواند شهر قم را تبدیل به مقصد تعداد بیشتری از مسافران و زائران به نسبت آمار کنونی کند. اما برای دستیابی به این هدف پیش نیاز‌هایی لازم است که مهمترین آن توجه وِیژه مدیران شهری و استانی به توسعه بازدید پذیری هرکدام از مکان‌های نام برده به خصوص بقاع متبرک امامزادگان است. تعداد و نسبتی که امامزادگان مدفون در قم با اهل بیت (ع) دارند به گونه‌ای است که اگر بقعه هرکدام از آنها در شهر دیگری بود به تنهایی موجب حضور وسیع زائران و مسافران می‌شد؛ بنابراین ظرفیتی چنین عظیم نیازمند توجهی همیشگی و استراتژیک است.

اجرای طرح ساماندهی بقاع چهل اختران

توجه به زیرساخت‌های بقاع، شامل توسعه زیرساخت‌های ترافیکی، رفت و آمد و راه‌های دسترسی، پارکینگ مناسب و امکانات رفاهی برای حضور طولانی‌تر مسافران و زائران می‌شود. از جمله مکان‌هایی که پس از حرم حضرت فاطمه معصومه (س) و مسجد مقدس جمکران در این شهر بسیار مورد توجه است بقعه امامزاده موسی مبرقع (ع) فرزند بلافصل امام جواد (ع) است که تنها در این مکان ٤٣ امامزاده مدفون می‌باشند. در این منطقه مشکلات زیادی وجود داشت که موجب کاهش توجه و مراجعه زائران و مسافران و گاهی ساکنین شهر قم برای بهره بردن از فضای معنوی بقعه امامزاده مبرقع (ع) می‌شد و اختلافات ایجاد شده بین برخی بخش‌های مرتبط با این بقعه تلاش‌ها برای کاهش مشکلات این منطقه را بی ثمر کرده بود. اما با طراحی یک طرح تفصیلی و بازآفرینی، این محله در حال تغییر به سمت جذب بیشتر گردشگر مذهبی است.

در این طرح تفصیلی قریب به ۱.۸ هکتار منطقه با رویکرد ساماندهی و طراحی شهری مورد توجه قرار گرفت و صحن و فضای پیرامون آن به‌عنوان فضای باز شهری و با رویکرد اجرایی طراحی‌شد. رواق‌های اطراف، تأسیسات شهری و اجرای گذر تاریخی از دیگر موضوعات قرار گرفته در این طرح است. همچنین در این طرح مسیر ادامه پیداکرده محله چهل اختران به محور نوبهار متصل می‌شود.

آنطور که مجید متین‌فر، معاون شهرسازی و معماری شهرداری قم می‌گوید: اجرای این طرح از نیاز‌ها و درخواست‌های اهالی منطقه چهل اختران به منظور دسترسی‌های بهتری محلی بود که پیگیری شد و در دستور کار شهرداری قم قرار گرفت.

در نهایت پارکینگ در نظر گرفته شده برای این منطقه قطعاً می‌تواند گام مهمی برای تکمیل این طرح و تحقق اهداف آن باشد. پارکینگ چهل اختران به مساحت ۲ هزار و ۸۶۵ مترمربع طراحی شد که ظرفیت ۸۷ پارکینگ سواری و ۵ دستگاه اتوبوس در آن پیش‌بینی‌شد و با شروع سال ۱۴۰۳ توسط شهرداری قم در اختیار عموم مردم قرار گرفت.

اهمیت توسعه زیرساخت‌های بقاع متبرکه

برنامه‌های کوتاه مدت فرهنگی و اجتماعی در بقاع متبرکه می‌تواند موجب کسب یک تجربه به یادماندنی برای مسافران و زائران باشد و امری ضروری است، اما در کنار آن باید توسعه زیرساخت‌های پذیرش تعداد بیشتری از زائران و مسافران با اقدامات فنی و عمرانی مورد توجه باشد تا شاهد طولانی‌تر شدن حضور مسافران و زائران در این مکان‌ها یا تکرار این حضور باشیم. این مهم هماهنگی و همفکری همه بخش‌های استان و شهر را می‌طلبد تا همچون طرحی که برای توسعه چهل اختران اتفاق افتاد در سایر بقاع متبرکه نیز در نظر گرفته شود.

فراموش نکنیم که با وجود همه تلاش‌ها برای گسترش تفکرات ضددینی و مقابله با باور‌های فطری انسان‌ها، اما همیشه این فطرت است که پیروز می‌شود و دل‌های آماده منتظر یک چراغ، یک نور، یک امید و یک بستر مناسب برای کسب یک تجربه مذهبی و دینی هستند. می‌توان با تصمیمات به موقع و مناسب این بستر را در شهر قم بیشتر از گذشته مهیا کرد و این چراغ و نور امید را برای دل‌های آماده مهیا کرد و از قِبل این اقدامات جایگاه این شهر مقدس را چه از نظر معنوی و چه مادی ارتقا داد.