جمعیت، عنصر مهمی برای تشکیل زندگی بشر از بدو پیدایش انسان بوده است. برای تشکیل کشور، یکی از عناصر مهم جمعیت است و با پیشرفت جامعه و شکل‌گیری جوامع مدرن اهمیت این مؤلفه بیش‌ازپیش نمایان شده است.

امروز و در دنیای مدرن جمعیت از مولفه‌های قدرت تلقی می‌شود و کشور‌هایی که در کنار وسعت، جمعیت زیادتری دارند از جایگاه ویژه‌ای در رهیافت قدرت در جامعه جهانی برخوردارند.

همچنین جمعیت به‌عنوان عاملی مؤثر در شکل‌دهی به قدرت کشور‌ها به‌ویژه در ابعاد نظامی، سیاسی و اقتصادی مطرح است. به‌طوری‌که رشد جمعیت در یک جامعه و کشور به معنای قدرت بیشتر حاکمان به شمار می‌آید.

امروز جهان به همان اندازه که به منابع طبیعی و سرمایه نیاز دارد به همان اندازه یا بیشتر، به نیروی انسانی هم نیاز دارد. همچنین کشور‌ها همان‌طور که امروز به خاک، قدرت سیاسی، حاکمیت نیاز دارند به همان اندازه یا بیشتر به جمعیت هم نیازمند هستند؛ لذا عنصر جمعیت برای تشکیل یک کشور و برای ادامه حیات و بقای آن عامل اصلی بشمار می‌رود.

پس از پایان جنگ جهانی دوم و بر اساس سیاست‌های جهانی‌سازی و استفاده از نیروی کار ارزان زنان برای توسعه اقتصادی کشور‌های غربی، نرخ رشد جمعیت به طرز قابل‌ملاحظه‌ای کاهش یافت. از سوی جامعه‌شناسان دلایل متنوعی برای این سیر نزولی جمعیت ذکر شده است که مهم‌ترین آنها، تمرکز بر فردگرایی و لذت‌جویی، آزادی‌های جنسی و فروپاشی خانواده و همچنین اولویت توسعه اقتصادی در اروپا بوده است.

امروز هم اوضاع جمعیتی جهان بهتر از گذشته نیست. کاهش نرخ تولد در کشور‌های توسعه‌یافته و درحال‌توسعه نگران‌کننده است. نرخ باروری در کشور‌های فقیر بالاتر است؛ اما به دلیل میزان بالای مرگ‌ومیر مادران، نرخ زادوولد در این کشور‌ها کاهش‌یافته است.

ساختار‌های اجتماعی، باور‌های مذهبی، رفاه اقتصادی و مدنیت در هر کشوری می‌تواند بر نرخ زادوولد و مرگ‌ومیر نوزادان تأثیر بگذارد.

کاهش نرخ زادوولد فقط مختص کشور‌های اروپای غربی نیست. کشور‌هایی مانند ژاپن و حتی چین هم همین دغدغه را دارند. در واقع بر اساس آخرین آمار‌ها ژاپن پیرترین کشور دنیا بشمار می‌رود.

همان‌طور که نمودار زیر نشان می‌دهد، آسیا در خط مقدم این روند قرار دارد و انتظار می‌رود هنگ‌کنگ، کره جنوبی و ژاپن تا سال ۲۰۵۰ بیشترین سهم افراد ۶۵ساله و بالاتر را داشته باشند. تا آن زمان پس از ژاپن که در آن با ۳۷.۵% مقام سوم را خواهد داشت، ایتالیا با ۳۷.۱ و اسپانیا با ۳۶.۶ پیرترین کشور‌های جهان خواهند بود.

عوامل متعددی از جمله سبک زندگی، کمبود مسکن ارزان‌قیمت، افزایش بیماری‌های مقاربتی، افزایش چاقی و عوامل محیطی در شهرنشینی و سبک زندگی شهری وجود دارد که بر باروری تأثیر می‌گذارد و منجر به افزایش ناباروری زن و مرد می‌شود.

زنگ‌ها برای همه به صدا درآمده است

پیری جمعیت بحرانی است که زنگ‌ها را برای همه به صدا درآورده است. استفاده از شگرد‌های تبلیغاتی، ارسال پیام‌های تبلیغی از طرق مختلف و استفاده از شخصیت‌های سیاسی، مذهبی، و حتی مالکان ثروت و کارآفرینان بزرگ از جمله راهکار‌هایی است که جهانیان برای مقابله با این پدیده به آنها متوسل شده‌اند.

پاپ فرانسیس، رهبر کاتولیک‌های جهان، خواستار توجه جدی دولت‌ها به سیاست‌های حمایتی در زمینه زادوولد و حمایت از خانواده شده و می‌گوید: «کمبود سگ‌های کوچک و یا گربه وجود ندارد، کمبود کودک وجود دارد.» او هشدار داد اروپا در حال تبدیل‌شدن به قاره‌ای «پیر و خسته» است.

ایلان ماسک هم هشدار داده که جمعیت آمریکا رو به انقراض است و از مردم این کشور خواست تا برای مقابله با این بحران به فرزندآوری بیشتر روی‌آورند. ماسک در سال ۲۰۲۲ نیز در اظهاراتی مشابه عنوان کرده بود که نرخ پایین زادوولد در آمریکا، خطری بسیار بزرگ‌تر از گرمایش جهانی برای تمدن است. به‌تازگی نیز وی با انتشار پستی در شبکه اجتماعی ایکس عنوان کرده که جمعیت آمریکا در حال حرکت به سمت انقراض است.

یکی از مشاوران نخست‌وزیر ژاپن می‌گوید: اگر این کشور نتواند کاهش نرخ زادوولد را که تهدیدی برای ازبین‌بردن شبکه امنیت اجتماعی و اقتصاد است، کنترل کند از بین خواهد رفت. ماساکو موری در مصاحبه‌ای در توکیو پس از اینکه ژاپن در ۲۸ فوریه اعلام کرد تعداد نوزادان متولد شده در سال گذشته به پایین‌ترین حد خود رسیده است، گفت: اگر به همین منوال پیش برویم، کشور ناپدید خواهد شد. این مردم هستند که باید با این روند کنار بیایند و با آسیب‌های عظیمی روبرو شوند.

ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه نیز در سخنرانی در شورای جهانی خلق روسیه گفت: "خانواده‌های پرجمعیت باید به یک هنجار تبدیل شوند. "

جهان پیر و راهکار‌های مقابل

به دنبال کاهش جمعیت در کشور‌های توسعه‌یافته، نیاز به نیروی کار در این کشور‌ها به‌طورجدی حس شد. اولین تصمیم برای حل این مسئله پذیرش مهاجران بود؛ اما سیاستمداران غربی به‌زودی متوجه شدند که این امر برای آنها مخاطرات جدی فرهنگی، سیاسی و امنیتی خواهد داشت؛ لذا تلاش نمودند تا با تغییر رویکرد و ارائه مشوق‌های فرزندآوری جمعیت بومی خود را افزایش دهند.

پیشرفت چین و هند دو کشور پرجمعیت جهان این را به جهانیان نشان داد که جمعیت، نیرو و موتور محرکه تولید و پیشران صنعت کشورهاست. به همین دلیل تمامی کشور‌ها در تلاش هستند با افزایش جمعیت خود نیروی کار لازم را برای پیشرفت و ادامه حیات سیاسی خود در نظر بگیرند.

امروز تمامی جهانیان به نقش مهم جمعیت پی برده و از خطرات پیری جمعیت که به‌راستی می‌توان آن را به " مرگ خاموش هویت" تعبیر کرد، آگاه هستند؛ لذا برای این کار دست به اقداماتی زده‌اند که در ذیل به چند مورد از آنها اشاره می‌کنم.

افزایش مرخصی زایمان زنان، مرخصی بدون حقوق به پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها برای نگهداری از نوه‌هایشان، کمک مالی به پدران و مادران شاغلی که به دلیل تولد فرزند خود یا مرخصی به‌واسطه نگهداری از فرزند برای مدتی دستمزد دریافت نکردند؛ تضمین امنیت شغلی پس از مرخصی‌های زایمان، کمک‌هزینه تحصیلی برای دانش‌آموزان، هدایای نقدی برای فرزندآوری، معافیت‌های مالیاتی، اهدای مسکن، کمک‌های بهداشتی و مراقبت‌های اجتماعی از جمله کمک‌های تشویقی هستند که در کشور‌هایی همچون فرانسه، آلمان، انگلستان، روسیه، ژاپن و ... در پیش گرفته شده است.

حتی چین هم که امروز نماد سرزمین پر جمعیت بشمار می‌رود از پیری جمعیت در رنج است چرا که دولت این کشور از سال ۱۹۷۹ تصمیم به اجرای سیاست تک‌فرزندی در کشور گرفت. اما اکنون پس از گذشت نزدیک ۴ دهه با مشکلاتی مواجه شده است و سیاست خود را به دو فرزندی تغییر داده است.

کره جنوبی قصد دارد با راه‌اندازی قطار‌های سریع‌السیر و انتقال جمعیت به خارج شهر، افراد بیشتری را خانه‌دار کرده و تشویق به ازدواج کند.

رشد جمعیت باعث رشد اقتصادی می‌شود؟

چگونه جمعیت بیشتر می‌تواند باعث رشد اقتصادی شود؟ ساده‌ترین راه برای رشد اقتصادی از طریق جمعیت، نیروی کار است. جمعیت بیشتر یک کشور، سبب افزایش نیروی کار و نیروی کار بیشتر منجر به تولید محصولات بیشتر می‌شود که همان رشد اقتصادی است.

افزایش جمعیت فقط برای تولید محصولات بیشتر نیست، باید تقاضا برای آن محصولات هم وجود داشته باشد. با جمعیت بیشتر، ناگزیر تقاضای بیشتری برای محصولات وجود خواهد داشت. ازآنجاکه عرضه محصولات به دلیل افزایش نیروی کار روبه‌افزایش است، به افزایش تقاضا رسیدگی خواهد شد. به‌طورکلی، رشد جمعیت باعث رشد اقتصادی با تقاضای و عرضه محصولات بیشتر مردم می‌شود.

افزایش کارآفرینی، تنوع و غنای فرهنگی بیشتر، حمایت از سیستم‌های تأمین اجتماعی از طریق هجوم کارگران جوان، توسعه زیرساختی ناشی از شهرنشینی، نفوذ سیاسی بیشتر، افزایش پتانسیل برای تخصص و تقسیم کار، انتشار سریع‌تر ایده‌ها و نوآوری، و دریایی از استعداد از دیگر پیامد‌های مثبت افزایش جمعیت هستند.

اما نکته مهمی که در مقوله رشد جمعیت وجود دارد مدیریت و راهبری آنان است. چه بسیار کشور‌هایی که جمعیتی زیاد دارند؛ اما در فقر هستند؛ لذا مدیریت افزایش جمعیت می‌تواند در کنار افزایش نفوس برای یک کشور قدرت تولید کند.

منبع: مهر