حجت‌الاسلام والمسلمین محمدکاظم تقوی استاد حوزه علمیه قم و محقق و مؤلف حوزه دین گفت: قم از قرون اولیه اسلامی یکی از مراکزی بود که شیعیان در آن حضوری پررنگ داشتند و به خصوص وجود قبر حضرت معصومه (س) ویژگی خاص و سرمایه معنوی ممتازی به آن داده بود.

استاد حوزه علمیه قم افزود: کاروان علم، تعلیم و تعلم معارف اسلامی که سرچشمه نخست آن قرآن کریم و سپس سخن و سنّت پیامبر اکرم (ص) و ائمه طاهرین (ع) بوده، مراکز تعلیم و تعلم را شکل داده که در ادبیات بیش از هزار ساله جوامع شیعی به «حوزه‌های علمیه» نامیده می‌شوند. در شهر قم و از دیرباز، در جوار مزار حضرت معصومه (س) حوزه علمیه شکل گرفت که به مانند دیگر مراکز علمی، فراز و فرود‌هایی را در کارنامه خود داشته است.

حجت الاسلام تقوی گفت: یکی از ادوار فعالیت حوزه علمیه قم، دوره‌ای است که با زعامت و درایت آیت‌الله شیخ عبدالکریم حائری (ره) موفق به پرورش فقهای زیادی شده و بستری شده تا در ادامه و با زعامت آیت‌الله بروجردی در عرصه‌های علمی و اجتماعی در کارنامه این حوزه ثبت شود.

استاد حوزه علمیه تصریح کرد: آیت‌الله حائری که پس از تکمیل تحصیلات خود در سامرا و نجف، در دو مقطع به مدت ۱۵ سال در حوزه علمیه اراک حوزه درسی و تربیتی موفق و معروفی داشت، در نوروز ۱۳۰۱، برای زیارت به قم سفر کرد و در همین سفر بزرگانی از علمای با اخلاص قم از ایشان دعوت کردند تا به قم هجرت کرده و حوزه علمیه پرسابقه این مرکز شیعی را رونقی دهد.

استاد حوزه علمیه قم افزود: اخلاص، علمیت و درایت آیت‌الله حائری چنان شکوفایی به حوزه علمیه قم داد و تمایزی میان این دوره با ادوار گذشته ایجاد کرد که بازسازی حوزه توسط ایشان به مثابه «تأسیس» تلقی شد و «آیت‌الله مؤسس» از القاب ایشان شده است. یکی از تربیت شدگان حوزه علمیه و مکتب فقهی ایشان، امام خمینی (ره) است.

حجت الاسلام تقوی تصریح کرد: آقا روح‌الله تا سن ۱۹سالگی در خمین بوده و مراحلی از تحصیل را در منزل، مکتب خانه و از محضر بعضی از اساتید و علمای محلی فرا گرفت، در ۱۹ سالگی به حوزه اراک با زعامت آیت‌الله حائری رفت و در آن حوزه به مدت یک سال مشغول تحصیل سطح حائل و خواندن کتاب شرح لمعه و دیگر دروس هم سطح آن شد، اما هجرت حاج شیخ از اراک به قم، هجرت همه شاگردان او را نیز در پی داشت و معنای استخاره او محقق شد که این آیه شریفه بوده: «وأتونی بأهلکم أجمعین» و آقا روح‌الله نیز از مهاجرین از اراک به قم بود.

استاد حوزه علمیه گفت: در طی قرونی که مراکز تعلیم و تعلم علوم اسلامی محل آموزش و آموختن دانش‌های متنوع بوده و علوم عقلی و نقلی با تعدد و تنوع خود، موجب رشد کاروان دانشوران و نیز عموم مسلمانان و جوامع اسلامی می‌شدند، مشخصاً حوزه علمیه قم محل تعلیم و تعلم علوم از فلسفه و عرفان و ریاضیات و هیئت و خصوصاً فقه و اصول فقه بوده است.

او  با بیان اینکه زعیم حوزه علمیه قم دارای روشن بینی و سعه صدر بالایی بود، افزود: همین سعه صدر و اخلاق نیکوی او بوده که بعضی از تنگ نظری‌ها و بسته ذهنی‌ها را به حاشیه می‌راند تا مزاحم جدی کاروان دانش و اصحاب حکمت و عرفان نشوند. به علاوه سعه صدر، ایشان دارای بینش وسیعی بود که فضا و فرصتی به وجود آورده تا در کنار اساتید دروس نقلی، اساتید بزرگی دروس عقلی را تدریس نمایند.

این محقق حوزه دین بیان کرد: حاج آقا روح‌الله که پیش از تشرف به حج به ایشان «آقا روح‌الله» می‌گفتند، در چنین فضا و فرصتی دانش‌های مختلف عقلی و نقلی را از اساتید بزرگ و باتقوا بهره برد. اهتمام او به تحکیم آگاهی‌ها نسبت به ادبیات عرب و علوم بلاغی، وادارش کرد که بخش‌هایی از مباحث کتاب مطوّل را از درس‌های «ادیب تهرانی» بیاموزد و دروس فقه و اصول را به موازات فلسفه و عرفان و دیگر دروس عقلی، از هیئت و حساب و ریاضیات، فرا گیرد.

او ادامه داد: او سطوح عالیه فقه و اصول را بیشتر از درس‌های آیت‌الله میرسیدعلی یثربی کاشانی و کمی هم از درس آیت‌الله سیدمحمدتقی خوانساری، بهره برد و هم زمان ریاضیات، هیئت و حساب و شرح منظومه سبزواری را از محضر آیت‌الله سیدابوالحسن رفیعی قزوینی و نیز از درس‌های حساب آیت‌الله میرزا علی‌اکبر حکمی یزدی استفاده کرد.

حجت الاسلام تقوی تصریح کرد: پس از پنج سال پر تلاش، در حالی که تحصیلات ۱۰ ساله دروس اجتهادی فقه و اصول را در محضر آیت‌الله حائری آغاز کرد، به مدت هفت سال با آیت‌الله محمدعلی شاه آبادی دمساز بود و عرفان نظری و عملی را از آن بهره‌ها برد. البته هر وقت عالمی به حوزه علمیه قم می‌آمد و یا خود او تابستان‌ها به محلی مانند خوانسار می‌رفت، از محضر عالمان ربانی بهره می‌برد.

او ادامه داد: حاج آقا روح‌الله در حالی که ۱۵ سال پرتلاش و پربار در تحصیل دانش‌های گوناگون در محضر اساتید بزرگ را در زندگی علمی خود داشت، تدریس این دانش‌ها را در سطوح مختلف، سخت کوشانه در برنامه‌های خود قرار داد و البته این بُعد از شخصیت علمی ایشان کمی بیش از ۵۰ سال ادامه داشت.

استاد حوزه علمیه قم بیان کرد: مشخصاً درباره تدریس فلسفه توسط حاج آقا روح‌الله، از گزارشات مختلف چنین نتیجه حاصل می‌شود که ایشان چهار تا پنج دوره شرح منظومه سبزواری تدریس داشته‌اند که دوره اول از سال‌های ۱۳۰۵ ـ ۱۳۰۶بوده و دوره آخر در دهه ۲۰ و از سال ۱۳۲۲ بوده که با پایان آن و نیز پایان تدریس کتاب اسفار که دومین دوره آن بوده و تا سال ۱۳۲۸ ادامه داشته، دیگر ایشان تدریس عمومی کتب فلسفه نداشته است.

حجت الاسلام تقوی ادامه داد: تدریس دروس اجتهادی ـ خارج ـ فقه و اصول حاج آقا روح‌الله نیز از اوایل دهه ۲۰ آغاز و تا اواخر دهه ۵۰ ادامه داشت. تدریس خارج اصول به مدت ۲۰ سال بوده و تا سال ۱۳۴۳ و پیش از تبعیدشان از ایران ادامه داشت و سه دوره را شامل می‌شده است.

استاد حوزه علمیه گفت: دوره اول تدریس خارج اصول از سال ۱۳۲۳ تا سال ۱۳۳۰ که استاد به موازات تدریس موفق به نوشتن آن مباحث شده و چند جلد کتاب، ثمره آن بوده است. دوره دوم از سال ۱۳۳۰ تا سال ۱۳۳۷ که دوره کامل اصول یعنی مباحث الفاظ و نیز مباحث مربوط به أمارات و اصول عملیه بوده و ثمره بخشی از آن دوره، چند جلد کتاب شده است.

او ادامه داد: دوره سوم تدریس خارج اصول استاد ممتاز خارج اصول در حوزه علمیه قم در دهه ۳۰ شمسی، از سال ۱۳۳۷ تا سال ۱۳۴۳ به مدت شش سال ادامه داشت و به اثنا مباحث «اشتغال» رسیده بود که با قیام کوبنده‌ای که علیه استعمار آمریکا در جریان مسئله کاپیتولاسیون انجام دادند از ایران تبعید شدند و این دوره به پایان رسید.

محقق حوزه دین گفت: ابواب و مباحثی که ایشان در دانش فقه در سال‌های تدریس خود به آنها پرداختند، بدین صورت بود که در سال‌های پایانی دهه ۲۰، نخست «مبحث خیارات» در فقه معاملات را درس گفتند که مدت آن طولانی نبود و پس از آن چند ماهی مباحثی از «کتاب الزکاة» را در منزل برای جمعی از شاگردان فلسفه و اصول خود تدریس کردند که آن درس هم تا پایان مباحث زکات ادامه نیافت.

او افزود: اما از سال ۱۳۳۰ تا وقتی که در قم بودند در فقه عبادی «کتاب الطهارة» را به مدت هفت سال تدریس کرده و کتاب «المکاسب المحرمه» و «کتاب البیع» را تا نیمه سال ۱۳۴۳ تدریس داشتند که با تبعید ایشان، فضلای حوزه علمیه قم از مباحث تحقیقی ایشان محروم شدند. درس خارج اصول ایشان در دهه سی و بعد از آن مهم‌ترین درس خارج اصول حوزه علمیه قم بوده است.

حجت الاسلام تقوی عنوان کرد: پس از آنکه تبعید حضرت امام (ره) از ترکیه به عراق تغییر یافت و ایشان در جوار قبر مطهر امیرالمؤمنین (ع) مستقر شدند، از مهر ماه سال ۱۳۴۴ تا مهرماه ۱۳۵۷ مباحث مربوط به «بیع» و «خیارات» و «خلل در نماز» را تدریس کردند.

او  با بیان اینکه بُعد سوم از ابعاد شخصیت علمی امام خمینی (ره) نوشتن کتاب‌های محققانه فراوان در رشته‌های گوناگون علوم اسلامی است، گفت: ایشان پس از آنکه به مدت هفت سال در مدرسه حاج شیخ عبدالکریم حائری فقه و اصول و فلسفه و عرفان را فرا گرفت، در سال ۱۳۴۷ قمری تألیف اولین کتاب خود «شرح دعاء السحر» را به پایان برد. توفیق قلم زدن در عرصه‌های مختلف علوم اسلامی برای ایشان به مدت ۵۰ سال و تا سال ۱۳۵۷ ش در نجف و با نوشتن کتاب «الخلل فی الصلوة» ادامه یافت.

حجت الاسلام تقوی افزود: البته پس از آن تاریخ به خاطر حوادث و اشتغال تمام وقت به رهبری انقلاب اسلامی و سپس تأسیس و رهبری نظام جمهوری اسلامی ایران، زمینه تدریس و تألیف به شکل مدرسه‌ای برایشان فراهم نشد و جزء پنج جلسه تفسیر سوره حمد در قم، درس رسمی دیگری نداشتند.

استاد حوزه علمیه قم  یادآور شد: سخنرانی‌های عالمانه و سرشار از حقایق و معارف بلند اسلامی و نیز نامه‌ها و بیانیه‌هایی که از یک سو نمایانگر تحولات فکری و اجتماعی آن سال‌ها و از سوی دیگر حاوی عصاره افکار واندیشه حضرت امام (ره) و بعضی از نوآوری‌های راهگشای ایشان بوده را داریم که توصیف و تحلیل آنها حتی از زاویه نگاه علمی و تحقیقی مجال خود را می‌طلبد.

مؤلف حوزه دین بیان کرد: کتاب‌هایی که به قلم امام خمینی (ره) نوشته شده، علاوه بر اینکه از نظر رتبه‌بندی در سطح عالی هستند و ممتازترین مباحث و تحقیقات علوم اسلامی را در خود دارند، تنوع کمیاب و جامعی نیز دارند. ایشان هم در علوم عقلی قلم زدند و هم در علوم نقلی، هم به فارسی کتاب نوشتند و هم به عربی، هم تألیف مستقل یک یا چند جلدی دارند و هم تعلیقه و حاشیه، هم موضوع محور، کتاب نوشته‌اند و هم به شرح مفصّل ادعیه و احادیث مأثوره و صادره از معصومین (ع) موفق شده‌اند.

استاد حوزه علمیه قم  با اشاره به اینکه حضرت امام (ره) در حوزه علمیه قم استاد بزرگ خارج اصول بودند، گفت: به موازات تدریس در دوره اول و دوم، یک دوره کامل مباحث دانش اصول فقه را نیز به قلم خود نوشتند. ایشان در دانش اصول فقه به مدت شش ـ هفت سال در درس آیت‌الله بروجردی شرکت و مباحث استاد را به قلم خود «تقریر» کردند که با نام «لمحات الاصول» در یک جلد چاپ شده است.

حجت الاسلام تقوی تصریح کرد: درس‌های تفسیر سوره حمد نیز در یک جلد انتشار یافته، چنانکه مجموعه هزاران استفتاء از محضر ایشان که پاسخ آنها توسط هیئت استفتاء آماده می‌شد و حضرت امام (ره) یک به یک آنها را ملاحظه و مهر می‌کردند، در مجموعه «موسوعة الامام الخمینی» در ۱۰ جلد تدوین و انتشار یافته است.

استاد حوزه علمیه قم  با بیان اینکه امام خمینی (ره) در حدود ۵۰ جلد کتاب نگارش کرده‌اند، گفت: نگاه به تعداد فراوان و تنوع موضوعات این ۵۰ جلد کتاب می‌طلبد که نویسنده آنها در شرایطی آرام و در حالی که همه امکانات برایش فراهم است موفق به چنین کارنامه درخشانی شده باشد؛ در حالی که سال‌های اولیه فعالیت قلمی حضرت امام (ره) در دوران سخت و سیاه حکومت رضاخانی بوده که بر حوزه‌ها و علمای اسلام بسیار سخت و دشوار گذشت و وضعیت عمومی کشور در دهه‌های ۲۰ الی ۳۰ شمسی هم که حادثه و بحران و تلاطم نداشت.

استاد حوزه علمیه گفت: از دهه ۴۰ تا ۶۰ امام (ره) خود در وسط حوادث و محور مسائل سیاسی، اجتماعی بوده است، ولی استحکام شخصیت روحی و ایمانی و سرمایه کم نظیر علمی با جامعیتی بس کمیاب حتی در تبعیدگاه ترکیه و با دوری از حوزه علمیه قم و نجف، موفق به تألیف جلد اول کتاب ارزشمند «تحریر الوسیله» می‌شود و جلد دوم آن را در نجف اشرف می‌نویسد و پس از قرن‌ها فاصله با کتاب‌هایی، چون «شرایع الاسلام» و «قواعد الاحکام»، یک دوره فقه فتوایی شیعه امامیه را به حوزه‌های فقهی تقدیم می‌کند.

استاد حوزه علمیه قم  افزود: نکته اعجاب آور در کارنامه تألیفات امام خمینی (ره) جامعیت فوق العاده آن است و اعجاب بیشتر اینکه آن همه بیانیه رساله گونه به قلم فارسی و در سال‌های مبارزه و مجاهدت علیه استبداد و استعمار و مدت رهبری نظام جمهوری اسلامی ایران نوشته است. «منشور روحانیت»، «منشور برادری»، نامه به رهبر کمونیسم جهانی، وصیت نامه سیاسی ـ الهی و بسیاری نامه‌ها و بیانیه‌های دیگر، همه حاکی از جامعیت و هوشمندی و پویایی و بالندگی فکری ایشان است.

حجت الاسلام تقوی عنوان کرد: ایشان جمهوری اسلامی را در عصر دین ستیزی و دین گریزی از یک سو، و تحجر و قشریگری از سوی دیگر، به منظور بهره‌مند بودن از اصالت‌های سنّت و دستاورد‌ها و مظاهر سازنده مدرنیته، عرضه می‌کند و برای زنده و سازنده بودن اجتهاد شیعی نظریه تأثیر دو عنصر زمان و مکان در اجتهاد را مطرح می‌کند تا اصالت و طراوت شریعت محمدی را به مشام حقیقت جویان برساند.