هاکان فیدان، وزیر خارجه ترکیه سه شنبه گذشته در دیدار با همتای چینی خود در پکن از تمایل آنکارا برای پیوستن به گروه بریکس خبر داد و گفت: مقامات ترکیه، گروه بریکس را به عنوان یک چارچوب همکاری جایگزین در نظر می‌گیرند.

این اظهارات در حالی مطرح می‌شود که ترکیه با تغییر مواضع خود از روسیه به سمت آمریکا و غرب، در بحران اقتصادی کلاسیکی که نتیجه ارتباط و نزدیکی به غرب است، غرق شده است و اکنون که دریافته وعده‌های کشور‌های غربی گره بزرگی از مشکلات اقتصادی اش باز نکرده، درخواست عضویت در بریکس و نزدیکی با قدرت‌های بزرگی همچون روسیه، چین، برزیل، امارات و ایران را دارد.

بیشتر بخوانید:

ترکیه و تایلند به صف متقاضیان عضویت در گروه بریکس پیوستند

ترکیه و روسیه برای مدت طولانی توانستند علیرغم اقدامات تحریک آمیز، با قاطعیت روابط دوستانه خود را حفظ کنند. روسیه در سال ۲۰۱۶ به رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور وقت ترکیه درباره کودتا هشدار داد. پس از آن ترکیه از تحریم‌های ضدروسی حمایت نکرد. در مناقشه ارمنستان و جمهوری آذربایجان نیز، روسیه و ترکیه سیاست‌های تقریبا همسانی داشتند.

اردوغان مردی خطرپذیر است و اگر قدم‌های قاطعانه در سیاست بیش از یک بار برای او موفقیت به ارمغان آورده باشد، اما در اقتصاد فاجعه بار بوده است. او برای تحریک رشد صادرات ترکیه بر کاهش ارزش لیر تکیه کرد. اما این اتفاق نیفتاد. از آنجایی که بسیاری از کالا‌های موجود در سبد مصرفی ترکیه وارداتی است، جمعیت این کشور به طور کلی فقیر شده است.

در عین حال، ترکیه بدهی خارجی زیادی دارد، به علاوه این وضعیت با زلزله ویرانگر زمستان گذشته تشدید شد. با وجود همه این شرایط، اردوغان در ماه می ۲۰۲۳ موفق شد در انتخابات ریاست جمهوری پیروز شود. ادعا می‌شود این پیروزی با کمک روسیه نبود؛ کشوری که قرارداد غلات دریای سیاه را به نفع ترکیه رقم زد و بخت اردوغان را برای دور دوم انتخابات ریاست جمهوری ترکیه افزایش داد.

اما بعد اتفاق غیرمنتظره‌ای افتاد.

اردوغان «کاملا تغییر موضع داد»

اردوغان در ۱۱ جولای ۲۰۲۳ در اجلاس ناتو در ویلنیوس با بایدن دیدار کرد و اعلام کرد که مرحله جدیدی در روابط با غرب آغاز شده است. قبل از آن، بر خلاف قرارداد‌هایی که با روسیه داشت، سران هنگ آزوف اوکراین را که قرار بود تا پایان خدمت سربازی در ترکیه حضور داشته باشند، به کی یف تحویل داد و با الحاق سوئد در ناتو -به رغم مخالفت‌های داخل ترکیه به هتک حرمت به قرآن در سوئد- موافقت کرد. 

سیمور هرش، روزنامه‌نگار مستقل، در توضیح علت این تغییر موضع اردوغان پرده از حقایق برداشت و گفت: بایدن به اردوغان ۱۳ میلیارد دلار برای بازسازی ترکیه وعده داد. به گفته هرش، در همان زمان، اردوغان «کاملا تغییر موضع داد».

این اقدام تبعاتی به دنبال داشت. در ۱۷ جولای، روسیه از تمدید قرارداد غلات که مورد نیاز ترکیه نیز بود خودداری کرد.

به گفته ایوان استارودوبتسف، کارشناس علوم سیاسی، که در ترکیه زندگی می‌کند، مشکلات عظیمی در تجارت خارجی بین دو طرف به وجود آمد. توافقات بین روسیه و ترکیه متوقف شد و هاب گاز ترکیه اجرا نشد. مسئله پرداخت‌ها با مشکلاتی برای گردشگران روسی در ترکیه که نمی‌توانستند از کارت‌های میر روسیه استفاده کنند تکمیل شد.

پس از آن در سال ۲۰۲۴، ارمان یلجاک، ثروتمندترین مرد ترکیه، دوست شخصی و حامی اردوغان، کاهش فعالیت در روسیه را اعلام کرد. این یلجاک بود که در پشت صحنه دوستی روسیه و ترکیه در سال‌های اخیر ایستاد. به لطف او، امکان مذاکره در بحرانی‌ترین تشدید‌ها وجود داشت.

چه کسی با روسیه و ترکیه دوست شد

ارمان یلجاک در روسیه ثروتمند شد. در سال ۱۹۹۳، یک مهندس عمران ۲۶ ساله ترکیه‌ای به سن پترزبورگ آمد و شرکت رنسانس را ایجاد کرد. اولین معاملات در یک اتاق کوچک هتل انجام شد، جایی که حتی یک میز وجود نداشت، و اولین مشتریان با تبلیغات در روزنامه‌ها پیدا شدند: «تعمیرات، کار نقاشی...». بعداً یلجاک فهمید که برای توسعه شرکت رنسانس به امضای شخصی معاون شهردار سنت پترزبورگ، ولادیمیر پوتین، نیاز است.

این شرکت به طور ناگهانی رشد فوق العاده‌ای داشته است. پس از ۳۰ سال گردش مالی آن از مرز ۳ میلیارد یورو گذشت و امسال قرار بود به ۴.۵ میلیارد یورو برسد. در سی سال، او بیش از ۵۰۰ پروژه را اجرا کرده است. از جمله آنها می‌توان به آسمان خراش‌های مرکز لاختا در سن پترزبورگ، چندین برج شهر مسکو، پارک‌های تجاری، مراکز خرید و مغازه‌هایی با برند ترکیه ای، کارخانه ها، نیروگاه ها، فرودگاه آدلر-سوچی اشاره کرد. 

یلجاک دارنده عنوان «سازنده افتخاری روسیه» است. او یکی از ده پیمانکار بزرگ ساختمانی در بخش نفت و گاز روسیه بود. وی در بین پیمانکاران خارجی فعال در روسیه مقام اول را به خود اختصاص داد. شرکت او ۷۵۰۰۰ کارمند داشت.

یلجاک می‌گوید: «ترک‌ها روس‌ها را بهتر درک می‌کنند. دستیابی به اعتماد دشوار است، اما هنگامی که ایجاد شد، برای همیشه باقی می‌ماند.»

وی در سال ۲۰۱۶ در نشست آشتی پوتین و اردوغان شرکت کرد. روابط آنکارا و مسکو به دلیل انهدام هواپیمای سوخو-۲۴ روسیه توسط ترک‌ها در سوریه تیره شده بود. تصور کنید اگر چنین فردی ناگهان تصمیم بگیرد که تمام فعالیت‌های خود را در روسیه که ۶۵ درصد از تجارت او را تشکیل می‌دهد، کاهش دهد و اعلام کند که به ترکیه، هلند، آلمان، قزاقستان و ترکمنستان نقل مکان می‌کند، چه فاجعه‌ای در انتظار ترکیه است چراکه یلجاک بخش عمده‌ای از سود خود را به ترکیه نیز منتقل می‌کرد.

تیر ترکیه به پای خود

پوتین و اردوغان ۹ ماه است که با یکدیگر ملاقات نکرده اند، اگرچه در این مدت ترکیه بار‌ها خواستار گفتمان و تعامل بوده است. پس از انتخابات ریاست جمهوری در روسیه، پوتین عجله‌ای برای سفر به ترکیه ندارد: اولین سفر او پس از پیروزی در انتخابات به چین، سفر دوم به بلاروس، سومین سفر به ازبکستان بود.

به گفته ایوان استارودوبتسف، این سیگنالی از تغییر اولویت هاست: ازبکستان و نه ترکیه، اکنون توسط روسیه به عنوان مرکز سرمایه گذاری و تجارت خارجی، از جمله با کشور‌های غربی، انتخاب شده است. چون با ترکیه همه چیز خیلی بد است. ایالات متحده و اتحادیه اروپا آشکارا مؤسسات مالی ترکیه را در صورت همکاری با روسیه ارعاب می‌کنند. در نتیجه حجم مبادلات بانکی به شدت کاهش می‌یابد، واردکنندگان نمی‌توانند وجوهی را برای محصولات خریداری شده انتقال دهند و صادرکنندگان آن را دریافت نمی‌کنند. در سه ماهه اول سال ۲۰۲۴ صادرات به روسیه نسبت به مدت مشابه سال گذشته یک سوم کاهش داشته است. 

سال گذشته، آنکارا رسما اطلاعاتی مبنی بر اینکه بایدن واقعا اردوغان را که در شرایط سخت اقتصادی به سر می‌برد، به قیمت ۱۱ تا ۱۳ میلیارد دلار خریده است، تکذیب کرد. اما، رئیس جمهور روسیه بدون ذکر مبالغ مشخص، آن را تایید کرد.

به گفته پوتین، بلوک اقتصادی دولت ترکیه اخیراً بر دریافت وام، سرمایه گذاری و کمک‌های بلاعوض از موسسات مالی غربی متمرکز شده است. اما اگر این کمک‌ها در ازای محدودیت در روابط تجاری و اقتصادی با روسیه باشد، آنگاه زیان بیشتر برای اقتصاد ترکیه خواهد بود.

به عبارت دیگر، به اردوغان پول داده شد، اما مشروط به خواسته‌های ضد روسی شد که او آنها را برآورده می‌کند.

رئیس جمهور ترکیه در دام قدیمی غرب افتاد. او به عنوان یک شریک قابل اعتماد به روسیه خیانت کرد، به تجارت ترکیه آسیب رساند و پولی که در ازای آن دریافت کرد هنوز برای نجات اقتصاد ترکیه کافی نیست.

به گفته الکسی یرخوف، سفیر روسیه در ترکیه، امروز تورم در این کشور بیش از ۷۰ درصد برآورد شده است. کسری بودجه این کشور ۵۰۰ میلیارد لیره و زیان بانک مرکزی ترکیه ۸۰۰ میلیارد لیره است. در نتیجه صنایع تشکیل دهنده بودجه مانند خودروسازی، تولید نساجی، ساخت و ساز و ... با کاهش رشد مواجه هستند. امروزه اقتصاد ترکیه عمدتاً به تأثیرات مالی خارجی و سرمایه گذاری خارجی وابسته است.

به گفته مردم روسیه که در این کشور تجارت می‌کنند، ترک‌ها ضد آمریکایی هستند. اما اکنون به لطف اردوغان، آنها مجبور به اطاعت از خواسته‌های ایالات متحده و کاهش روابط سودمند خود با روسیه هستند. 

ایوان استارودوبتسف بیان می‌کند روابط با غرب به نتیجه مطلوب نمی‌رسد - غرب نمی‌خواهد به ترکیه در بیرون آمدن از باتلاق اقتصادی کمک کند، حتی پس از اینکه ترکیه به طور جدی همکاری خود را با روسیه کاهش داده است.

ترکیه هنوز در اتحادیه اروپا پذیرفته نشده است، برای اولین بار پس از مدت‌ها اپوزیسیون با اطمینان در انتخابات شهرداری در این کشور پیروز شد و بایدن حتی نمی‌خواهد اکنون اردوغان را ببیند. قرار بود در ۹ می، رجب طیب به ایالات متحده پرواز کند، اما این دیدار لغو شد.نه پوتین و نه بایدن دیگر با اردوغان دیدار نمی‌کنند. اما زلنسکی بیشتر پیش او می‌آمد. 

همین موارد باعث شده ترکیه بار دیگر مواضع خود را به سمت مسکو تغییر داده و پیشنهاد عضویت در بریکس را مطرح کند.

ترکیه از شدت رنجش تصمیم گرفت دوباره سیاست «چند بُرداری» بازی کند. هاکان فیدانس، وزیر امور خارجه این کشور در سفر خود به چین گفت که کشورش خواهان پیوستن به بریکس است. به دنبال آن، ماریا زاخارووا، سخنگوی وزارت خارجه روسیه، در اظهار نظری نسبتا سرد گفت برای پذیرش برخی کشور‌ها در بریکس معیار‌های خاصی وجود دارد.

مترجم: اعظم پورکند