"دره فرغانه"؛ کانون بحران آینده آسیای مرکزی

به گزارش باشگاه خبرنگاران،  اختلافات اخیر مرزی در "دره فرغانه" به تنشهای رو به رشد این دره استراتژیک افزوده است.
 
اخیرا بحث علامت‌گذاری مرزها بین کشورهای تشکیل دهنده این دره محور گفتگوهای مسئولین این کشورها در آسیای مرکزی بوده که خود مؤید رشد پیچیدگی و تنش در این منطقه استراتژیک است.
 
در همین رابطه پایگاه خبری-تحلیلی «محله» به نقل از مرکز تحقیقات «استراتفور» در ایالت تگزاس آمریکا اعلام کرد، اخیرا درگیری بین گشت مرزی ازبک‌ها و قرقیزها در نقاط مرزی منجر به کشته شدن 2 پلیس مرزی شد که این خشونت باعث افزایش تنش بین ازبک‌ها و قرقیزهای منطقه شده است.
 
این در حالی است که این منطقه از قدیم محل جنگ و منازعات مختلف قرار داشته و این اتفاق باعث شده تا دره فرغانه همچون گذشته دوباره محل بحث و چالش بین مسئولان و رسانه‌های کشورهای منطقه و فرا‌منطقه‌ای قرار داشته باشد.
 
از نظر موقعیت جغرافیایی دره فرغانه در گوشه جنوب شرق آسیای مرکزی قرار دارد و توسط کوه‌های «عظیم تیان شان» در شمال و کوه‌های حصار در جنوب محاصره شده است و حدود 22 هزار کیلومتر مربع دشت مسطح دارد که این منطقه را از دیگر مناطق آسیای مرکزی متمایز کرده، که عمدتا جنگل‌های بدون استپ است.
 
این دره همچنین دارای زمین‌های کشاورزی حاصلخیزی است که با توجه به جریان رودخانه «سیردریا» و انشعابات فراوان آن، یکی از جنجالی‌ترین موضوعات منابع آبی در بین کشورهای پیرامون دره فرغان شده است.
 
دره فرغانه یکی از اصلی‌ترین منابع موادغذایی برای آسیای مرکزی است که محصولات مهمی همچون پنبه، گندم، برنج، سبزیجات و میوه در کشت می‌شود.
 
تولید محصولات مهم کشاورزی باعث شده که این منطقه از پرجمعیت‌ترین مناطق در آسیای مرکزی به شمار آید، حدود 15 میلیون نفر در مساحتی کمتر از 5 درصد زندگی می‌کنند.
 
این دره یکی از پویاترین مناطق به حساب می‌آید و رشد جمعیت در 10 سال گذشته 32 درصد بوده است.
 
ترکیب جمعیتی این دره بیشتر از ازبکهاست، ولی تاجیک‌ها و قرقیزها هم بخشی از جمعیت را تشکیل می‌دهند.
 
بر این اساس این دره بین قومیت‌های ازبک، قرقیز و تاجیک تقسیم شده است ضمن اینکه هر یک از این قومیت‌ها زیر مجموعه‌هایی از اقوام دیگر را نیز دارا می‌باشند.
 
تنش‌ها و چالش‌های بین قومیتی در دره فرغانه ریشه تاریخی دارد. مدت زمان زیادی دره فرغانه تحت یک سیاست واحد اداره می‌شد.
 
این دره در گذشته بخشی از ماوراءالنهر بود و سرزمینی از امپراطوری فارس به شمار می‌آمد و نقش عمده‌ای در تجارت و بازرگانی جاده ابریشم، که کالاهای بازرگانی از چین به خاور‌میانه و اروپا منتقل می‌شدند داشت.
 
در قرن 13 تحت حکومت مغول‌ها درآمد و تبدیل به خانات «چاگاتای» شد مرزهای سیاسی پس از گسترش ترک‌ها و گروه‌های اسلامی برداشته شد، ولی فرغانه به عنوان یک واحد در قرن 18 تحت کنترل خان‌های «کوقند» در آمدند.
 
در زمان نفوذ روسیه تزاری در آسیای مرکزی در قرن 19 دره فرغانه دستخوش تغییرات سیاسی شد ولی در سال 1876 بخشهایی از فرغانه که در اختیار خان‌های کوقند بود دست نخورده باقی ماند.
 
به هر حال، با سقوط تزار و تشکیل اتحاد جماهیر شوروی، استالین تغییرات زیادی را در این دره ایجاد کرد که هدفش در وهله اول توسعه کشور و پیشگیری از هرگونه اتفاقی که ممکن بود در آینده باعث ایجاد مشکلات امنیتی شود و در کنار آن، استفاده از تمام پتانسیل‌های اقتصادی و اجتماعی دره فرغانه بود.
 
در آن زمان، زمین‌های کشاورزی برای اولین بار بین قومیت‌های ازبک، قرقیز و تاجیک تقسیم شد ولی در این تقسیمات ویژگی‌های اکولوژی، طبیعی و جغرافیایی در نظر گرفته نشد زیرا پیچیدگی‌های مرزی در زمان اتحاد شوروی چندان اهمیت نداشت چون همه منطقه زیر نفوذ مسکو و تحت سیطره یک کشور واحد اتحاد شوروی اداره می‌شد.
 
پس از فروپاشی شوروی در سال 1991 و وجود خلع مذهب و دین در کشورهای آسیای مرکزی در دوران شوروی، باعث شد تا مذهب به طور چشمگیری در این مناطق رشد پیدا کند.
 
همچنین دره فرغانه نیز از این موضوع مستثنی نبوده و موقعیت ژئوپولیتیک آن، در مرز 3 کشور ازبکستان، تاجیکستان و قزاقستان، باعث شده تا از اهمیت ویژه‌ای برخوردار شود.
 
به عبارتی می‌توان گفت فاکتورهای بی‌ثباتی در این منطقه را وجود قومیت‌ها و ملیت‌های متعدد در این منطقه و فعالیت افراط گرایان مذهبی دانست.  
 
البته سازمان‌ها و سرویس‌های اطلاعاتی و امنیتی آمریکا، روسیه و حتی اسرائیل در منطقه بسیار تاثیر‌گذار بوده و در برخی از موارد در ایجاد تنش‌ها و درگیری‌ها هم دخالت داشته‌اند.
 
درگیری‌های این منطقه دارای سابقه تاریخی است، از جنگ‌هایی که در دوران پادشاهان سده‌های گذشته، تا درگیری‌هایی که در 100 سال اخیر، تا جنگ با ارتش تزار روسیه در سال 1917 تا تحولات خونین سال 2010 در قرقیزستان.
 
نگاهی به وضع کنونی منطقه حاکی از آن است، که همه استان‌های دره فرغانه برای جمهوری‌های خود از اهمیت ویژه‌ای برخور بوده و در حیات اقتصادی و اجتماعی آنها نقش مهمی ایفا می‌کنند.
 
در استان‌های «نمنگان»، «اندیجان» و فرغانه 2/27 درصد از اهالی ازبکستان، در استان «آش» و بخش‌هایی در دره فرغانه، «جلال آباد» و «باتکن»، 51 درصد از اهالی قرقیزستان و در استان «سغد» 7/17 درصد از جمعیت تاجیکستان مستقر می باشند.
 
از سوی دیگر در دره فرغانه وضعیت جالب توجه ژئوپولیتیک شکل گرفته است. ازبکستان بخش عمده جلگه، قرقیزستان کوه‌ها و منابع آبی و تاجیکستان تنها راه آهنی که دره فرغانه را به جهان خارج متصل می‌کند، در اختیار دارند.
 
نگاهی به روند تحولات سیاسی این منطقه نشان می‌دهد که در دوران مختلف زمانی، درگیر جنگ و کشمکش‌های سیاسی بوده، بطوری که در دوران بعد از پیروزی انقلاب اکتبر سال 1917 میلادی روسیه تزاری و گسترش آن به مستعمره‌های روسیه، دره فرغانه صحنه ظهور اولین گروه‌های مقاومت شد، به گونه‌ای که در سال 1919 میلادی بنا بر تاریخ نویسان 40 دسته از مبارزان ضد بلشویکی در آن شرکت داشتند.
 
همچنین در سال 1989 در آخرین سال‌های حکومت اتحاد جماهیر شوروی در «استان اندیجان»، در دره فرغانه درگیری‌های قومی میان ترک‌ها و ازبک‌ها صورت گرفت، که باعث کشته و زخمی شدن ده‌ها نفر شد.
 
در همین رابطه نیز در سال 1990 نیز گروهی به نام «عدالت» در قرقیزستان که دارای گرایشات ملی گرایانه افراطی بود باعث ایجاد تنش‌هایی در منطقه شده بود. همچنین در سال های 1991 و 2005 میلادی در مناطق «نمنگان» و «اندیجان» شاهد درگیری هایی بوده است.
 
با توجه به تحولات اتقاق افتاده در دره فرغانه و همچنین تقویت پایگاه‌های گروه‌های اسلام‌گرا افراطی در این منطقه باعث بی‌ثباتی بیشتر آن شده است. «حرکت اسلامی ازبکستان» یکی از مهمترین گروه‌های تندرو  اسلامی است که پس از انحلال «حزب اسلامی تاجیکستان» در سال 1998 شکل گرفته است.
 
به گفته کارشناسان، طول بیش از حد مرزها و فساد مالی، تلاش کشورهای آسیای مرکزی را در جهت حفاظت از مرزها کمرنگ کرده است.

همچنین افزایش نارضایتی مردم از عملکرد ساختارهای دولتی و رشد کند اقتصادی شرایط را برای افراطگرایان و تروریست‌ها، جهت جذب افراد در مناطقی همچون دره فرغانه، فراهم نموده است.

 
این در حالی است که برخی گزارشات منابع خبری نشان از رفت و آمد شبه نظامیان طالبان افغانستان و پاکستان به این منطقه دارند.

 
در همین حال منابع امنیتی کشورهای آسیای مرکزی بارها در گزارشات خود از تردد شبه نظامیان حزب اسلامی ازبکستان و مقامات سوری به درگیری‌های سوریه و پیامدهای امنیتی که می‌تواند برای منطقه داشته باشند، هشدار داده بودند.

 
همچنین کارشناسان معتقدند، جنگ پنهانی میان روسیه و آمریکا برای تسلط بر این منطقه با توجه به جایگاهی که این دره در آینده دارد، در حال انجام است.
 
بنا به گفته منابع خبری، روسیه در حال استقرار سیستم‌های جاسوسی پیشرفته در این منطقه می‌باشد.
 
همچنین برخی منابع خبر  از ترانزیت قاچاق مواد مخدر در این منطقه می‌دهند.
 
در همین راستا، رسانه‌ها از پیدا شدن ذخایر نفتی در این منطقه حکایت می‌کنند، که این موضوع با توجه به فقیر بودن کشورهای همسایه می‌تواند باعث بروز درگیری‌های اقتصادی در این منطقه نیز شود.
 
کارشناسان معتقدند، دره فرغانه در حال حاضر یکی از بی‌ثبات‌ترین مناطق پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی شده و روند حوادث و اتفاقات این منطقه در آینده کانون بحران آسیای مرکزی و حتی بین‌المللی خواهد بود.

 
انتهای پیام/

منبع:فارس