شهرهای مرزی ایران را بشناسیم/9
"کلات‌نادر" یادگار فاتح هند در ایران
"کلات‌نادر" شهرتش را مدیون نادرشاه افشار است، زیرا از این منطقه به عنوان یک دژ نظامی تسخیرناپذیر ،برای نگهداری گنجینه‌هایی که از هندوستان آورده بود استفاده کرد.
به گزارش باشگاه خبرنگاران، شهرستان کلات از توابع استان خراسان رضوی است، این شهرستان درشمال شرقی ایران قرار دارد.
این شهر از شمال به وسیله تپه ماهورهای نسبتاً پست به طول ۱۸۰ کیلومتر با کشور ترکمنستان همجوار است و ازجنوب به کوه هزارمسجد و شهرستان مشهد، از شرق به شهرستان سرخس و از سمت غرب به شهرستان درگز محدود می‌شود، فاصله این شهر با مشهد ۱۴۵ کیلومتر، با جاده‌ای کوهستانی است.
به‌دلیل اینکه آثار زيادي از نادرشاه افشار در این منطقه برجاي مانده به "كلات نادري" معروف شده است، پیشینه کلات اگرچه به دوران ایران باستان بازمی‌گردد اما شهرت و اهمیتش را مدیون نادرشاه افشار است که آن را به عنوان یک دژ نظامی تسخیرناپذیر، محل نگهداری گنجینه‌هایی قرار داد که از هندوستان آورده بود و ساختمان‌های زیادی را در آن بنا کرد.
موقعیت جغرافیایی و ویژگی‌های طبیعی
کلات وسعتی در حدود ۳٬۵۱۸ کیلومتر مربع دارد و از شرق و شمال به کشور ترکمنستان، از غرب به شهرستان‌های مشهد و چناران و از جنوب به سرخس محدود شده است.
این منطقه در میان رشته‌کوه هزار مسجد قرار گرفته و این رشته کوه از جانب جنوب غربی حائلی طبیعی است که این شهر را از مشهد و چناران جدا ساخته است.
این شهرستان در منطقه نیمه معتدل کوهستانی قرار داشته و دارای زمستان‌های سرد و تابستان‌های گرم است و در مناطق پست، هوایی معتدل در کوهپایه‌ها دارد، باران‌های مستمر بهاری و پاییزی باعث سرسبزی دامنه‌ها و کوهپایه‌ها شده و گله‌داری و دامداری را در منطقه رونق داده است.
بلندترین نقطه آن ۳۰۵۹ متر از سطح دریا در ارتفاعات هزار مسجد و پست‌ترین نقطه آن ۴۵۰ متر در محل خروجی رودخانه چهچه در مرز ترکمنستان است.
رودخانه پر آب ارچنگان و ایده‌لیک و دره قره سو از نواحی خوش آب و هوای کلات به شمار می‌روند، بزرگترين دره‌هاي عميق ايران در منطقه روستاي قله‌زو واقع مي‌باشد.
تقسیمات کشوری
وسعت این شهرستان ۳۵۱۸ کیلومتر مربع است.،کلات‌نادر تا سال ۱۳۸۲ به عنوان بخشی از توابع شهرستان مشهد به شمار می‌رفت که در این سال با انتزاع از این شهرستان، با دو بخش زاوین و مرکزی به شهرستان ارتقاء یافت.
دهستان‌های لایین، کبود گنبد، پساکوه و زاوین در این شهرستان قرار دارند و دارای ۱۴۰ پارچه آبادی و در حدود ۱۰ هزار نفر ساکنین شهری است و ۴۰ هزار نفر در بخش‌ها و روستاها سکنی گزیده‌اند.
پیشینه تاریخی
"کلات" در لغت به معنی آبادی و زیستگاهی بر فراز کوه است، نخستین بار نام کلات در شاهنامه حکیم "ابوالقاسم فردوسی"در داستان‌های حماسی فرود پسر سیاوش آمده است.
در عصر سامانیان نیز کلات پناهگاه سرداران آن دوره از جمله ابوعلی سیمجور و فائق‌الخاصه بوده و از دوران سلجوقی نشانه‌هایی مانند بند‌نادر برجای مانده که اهمیت آن دشت را نشان می‌دهد.
در دوران ایلخانان مغول کلات از اهمیت زیادی برخوردار بوده به طوری که تاسیسات دروازه ارغون شاه به دوران ایلخانی نسبت داده می‌شود.
کلات در عصر تیمور در برابر حمله وی به سختی مقاومت نمود آن چنان که در کتب تاریخی آمده است تیمور چهارده بار به دژ کلات یورش برد و هر بار شکست خورد.
اما بیش از همه دوره‌ها، در زمان افشاریان از اعتبار خاصی برخوردار گردید و دلیل آن را باید در دیواره‌های طبیعی و دروازه‌های قابل کنترل دانست که کلات به عنوان محل سکونت نادر و ذخایر ارزشمند وی انتخاب شد.
آداب و رسوم مردم کلات
در منطقه کلات زبان و لهجه‌های مختلفی رایج است که از میان آنها می‌توان به ساکنان فارسی‌زبان، ترکی‌زبان و کرمانج اشاره کرد.
پیشه کلاتی‌ها با توجه به شکل جغرافیایی و آب و هوای منطقه عمدتا کشاورزی، دامداری، باغداری و بویژه شالیکاری می‌باشد.
محصول برنج کلات از انواع بسیار مرغوب برنج در ایران به شمار می‌رود، جشن‌های عروسی بویژه در روستاها با مراسم ویژه‌ای از قبیل اجرای رقص‌های سنتی ، آئینی و کشتی با چوخه، همراه است.
طب سنتی در این منطقه کاربرد ویژه‌ای دارد و هنوز مداوا با داروهایی از قبیل کات‌کلوخ، قدومه کلاتی، استاقدوس و مانند آنها در بین مردم رواج دارد.
همچنین سنت همیاری (یاوری) در کاشت، داشت و برداشت غلات در منطقه کلات مورد احترام برزگران و کشاورزان می‌باشد.
سوغات و ره‌آورد سفر
از سوغات مشهور شهرستان کلات انواع بافته‌های رنگارنگ ابریشمین است که در زاوین تولید شده و عشایر کرد با استفاده از این پارچه‌ها لباس‌های محلی خاص مردم کرمانج را می‌دوزند.
داشتن نمونه‌هایی از این البسه زیبا می‌تواند دلخواه هر گردشگری باشد که به کلات وارد می‌شود.
صنایع دستی
از جمله مهم‌ترین هنر سنتی مطرح در منطقه کلات ابریشم بافی است و زاوین در کلات مرکز بافت ابریشم محسوب می‌شود،هنرمندان ابریشم‌باف زاوینی در بافته‌های خویش از رنگ‌های درخشان مشکی، سبز، زرد، سرمه‌ای و سفید استفاده می‌کنند.
طرح‌های هندسی این بافته‌ها قابل مقایسه با قالی و گلیم می‌باشد. این نقوش برگرفته از محیط پیرامون و عوارض طبیعی هستند.
همچنین در شهرستان کلات علاوه بر هنر ابریشم بافی هنر بافت گلیم‌های پر نقش و نگار در روستاهای قلعه زو و آغداش از اعتبار خاصی برخوردارند.
بناهای تاریخی
موزه مردم شناسی کلات نادر
این موزه با وسعت۲۷۰ متر مربع، بخشی از طبقه تحتانی عمارت خورشید را به خود اختصاص داده است .
غرفه‌های این موزه نمایشگر الگوهایی از نحوه زندگی، مشاغل و حرفه‌ها،طبیعت و مواهب آن ، صنایع دستی ، بومی و پوشش مردم مناطق مختلف این ناحیه است.
فضاهای ایجاد شده شامل غرفه بافته‌ها ،غرفه زندگی عشایری، نمایش آداب و رسوم ازدواج، غرفه کشاورزی، غرفه آهنگری و ..... است .
کاخ خورشید کلات نادر
این بنا که در بین مردم به قصر خورشید (کاخ خورشید) معروف شده یک برج مقبره نیمه تمام است که در میانه شهر کلات واقع شده است.
بنای عمارت خورشید از گور تیمور در سمرقند اقتباس شده اما پوشش خارجی گنبد بر فراز برج اجرا نشده و بنا نیمه تمام مانده است.
عمارت خورشید در حال حاضر دارای سردابه‌ای متشکل از هشت فضای به هم پیوسته پیرامون آن و فضای آرامگاهی بر روی سکویی هشت ضلعی می‌باشد که ایوانچه‌ها و اتاقک‌هایی آن را محصور کرده‌اند.
تزئینات عمده عمارت شامل نقوش حجاری شده‌ای بر روی دیواره‌های بیرونی است که نقوش گلدان‌هایی با شاخ و برگ افشان و میوه‌های غیر بومی گرمسیری و پرندگان متعدد بر آن حجاری شده است.
در قسمت بالای طاق‌نماها نقوش ساده اسلیمی جلب‌نظر می‌کند، بر اساس مطالعات باستان شناسی این بنا در ابتدا نیز مقبره‌ای مربوط به عصر ایلخانی بوده که در زمان افشاریه بنای کنونی بر شالوده بنای قدیمی ساخته شده است.
بنای عمارت خورشيد از گور تيمور در سمرقند اقتباس شده اما پوشش خارجی گنبد بر فراز برج اجرا نشده و بنا به صورت نيمه تمام مانده است.
سدنادری
"سدنادری" واقع در 4 كیلومتری شمال كلات نادری به "سد شرق" نیز موسوم است. این سد بر روی رودخانه عمیق ژرف‌رود بنا نها شده، ارتفاع تاج ان از کف رودخانه 70 متر و هر چه از پایین به بالا می‌آید عریض‌تر می‌شود .
دیواره سد شبیه سدهای هلالی است، اهالی منطقه ساخت آن را به نادرشاه نسبت می‌دهند ولی محققین آن را از آثار دوره گورکانی (الغ بیگ پسر شاهرخ گورکانی) و عده‌ای دیگر آن را به دوره سلجوقیان دانسته‌اند.
نکته جالب درباره این سد وجود سه حفره عمودی در دیواره سد می‌باشد که دوتای آن برای کاهش فشار آب و یکی برای تقسیم آْب بوده است.
حمام نادری
این حمام، بر روی پایه‌های تخریب شده غرفه‌های ضلع شمال غربی مسجد کبود گنبد شهرستان کلات نادر ساخته شده و مربوط به دوران حکومت نادر شاه افشار است.
ورودی این حمام از طرف غربی خارج مسجد کبود گنبد بوده و هدف این بوده که افراد پس از طهارت به فضای مسجد وارد شوند.
این حمام دارای سرحمام، خزانه، سردخانه و گرمخانه بوده و اکنون جزئی از مجموعه مسجد کبود گنبد به حساب می‌آید. آب انبار این بنا در مجاورت ضلع شمالی مسجد قرار دارد و هدف تامین آب مورد نیاز اهالی ساکن در کبود گنبد یوده است.
این آب پس از آبشار قره‌سو و از عبور از باغ عمارت خورشید وارد این آب انبار شده و مسجد و برخی از منازل اطراف، از این آب استفاده می‌کردند.
مسجد کبود گنبد
مسجد "کبود گنبد"، یا مسجد جامع بنای مذهبی است که مورد احترام و توجه اقوام مختلف در طول تاریخ شهرستان کلات نادر بوده است و به همین علت، کامل‌ترین هنر هنرمندان در خدمت معماری و تزئین نقوش این بنا بکار رفته است.
این مسجد چهار ایوانه، دارای گنبدی دو پوشه و نیلگون، صحن و طاق می‌باشد و ساقه گنبد استوانه‌ای شکل و فضای زیر گنبد یک هشت ضلعی منظم است و طول هر ضلع آن حدود ۴ متر می‌باشد.
صحن مسجد مستطیل شکل با عرض ۱۹ متر و طول ۲۷ متر است. استفاده از کاشی هفت رنگ، مهم‌ترین عامل تزئین در بنای مسجد کبود گنبد شهرستان کلات نادربوده، که با استفاده از نقوش اسلیمی و گل و بوته در لچکی‌های بالای ایوان و رواق‌ها به کار رفته‌است.
بنای اصلی مسجد را از کارهای دوره سلجوقی می‌دانند که نادرشاه افشار نیز به نوبه خود، بیوتات و ایوان‌های اطراف آن را ساخته‌است.
در اطراف پیشخوان مدخل مسجد، کتیبه‌ای سنگی به خط نستعلیق مربوط به دوره قاجار نصب شده‌است که حکایت از تعمیر مسجد در این دوره توسط یلنگ توش خان ابن فتحعلی، حاکم کلات به سال ۱۲۵۰ هجری قمری است.
انتهای پیام/
منبع: وبلاگ کلات‌نادر
این شهر از شمال به وسیله تپه ماهورهای نسبتاً پست به طول ۱۸۰ کیلومتر با کشور ترکمنستان همجوار است و ازجنوب به کوه هزارمسجد و شهرستان مشهد، از شرق به شهرستان سرخس و از سمت غرب به شهرستان درگز محدود می‌شود، فاصله این شهر با مشهد ۱۴۵ کیلومتر، با جاده‌ای کوهستانی است.
به‌دلیل اینکه آثار زيادي از نادرشاه افشار در این منطقه برجاي مانده به "كلات نادري" معروف شده است، پیشینه کلات اگرچه به دوران ایران باستان بازمی‌گردد اما شهرت و اهمیتش را مدیون نادرشاه افشار است که آن را به عنوان یک دژ نظامی تسخیرناپذیر، محل نگهداری گنجینه‌هایی قرار داد که از هندوستان آورده بود و ساختمان‌های زیادی را در آن بنا کرد.
موقعیت جغرافیایی و ویژگی‌های طبیعی
کلات وسعتی در حدود ۳٬۵۱۸ کیلومتر مربع دارد و از شرق و شمال به کشور ترکمنستان، از غرب به شهرستان‌های مشهد و چناران و از جنوب به سرخس محدود شده است.
این منطقه در میان رشته‌کوه هزار مسجد قرار گرفته و این رشته کوه از جانب جنوب غربی حائلی طبیعی است که این شهر را از مشهد و چناران جدا ساخته است.
این شهرستان در منطقه نیمه معتدل کوهستانی قرار داشته و دارای زمستان‌های سرد و تابستان‌های گرم است و در مناطق پست، هوایی معتدل در کوهپایه‌ها دارد، باران‌های مستمر بهاری و پاییزی باعث سرسبزی دامنه‌ها و کوهپایه‌ها شده و گله‌داری و دامداری را در منطقه رونق داده است.
بلندترین نقطه آن ۳۰۵۹ متر از سطح دریا در ارتفاعات هزار مسجد و پست‌ترین نقطه آن ۴۵۰ متر در محل خروجی رودخانه چهچه در مرز ترکمنستان است.
رودخانه پر آب ارچنگان و ایده‌لیک و دره قره سو از نواحی خوش آب و هوای کلات به شمار می‌روند، بزرگترين دره‌هاي عميق ايران در منطقه روستاي قله‌زو واقع مي‌باشد.
تقسیمات کشوری
وسعت این شهرستان ۳۵۱۸ کیلومتر مربع است.،کلات‌نادر تا سال ۱۳۸۲ به عنوان بخشی از توابع شهرستان مشهد به شمار می‌رفت که در این سال با انتزاع از این شهرستان، با دو بخش زاوین و مرکزی به شهرستان ارتقاء یافت.
دهستان‌های لایین، کبود گنبد، پساکوه و زاوین در این شهرستان قرار دارند و دارای ۱۴۰ پارچه آبادی و در حدود ۱۰ هزار نفر ساکنین شهری است و ۴۰ هزار نفر در بخش‌ها و روستاها سکنی گزیده‌اند.
پیشینه تاریخی
"کلات" در لغت به معنی آبادی و زیستگاهی بر فراز کوه است، نخستین بار نام کلات در شاهنامه حکیم "ابوالقاسم فردوسی"در داستان‌های حماسی فرود پسر سیاوش آمده است.
در عصر سامانیان نیز کلات پناهگاه سرداران آن دوره از جمله ابوعلی سیمجور و فائق‌الخاصه بوده و از دوران سلجوقی نشانه‌هایی مانند بند‌نادر برجای مانده که اهمیت آن دشت را نشان می‌دهد.
در دوران ایلخانان مغول کلات از اهمیت زیادی برخوردار بوده به طوری که تاسیسات دروازه ارغون شاه به دوران ایلخانی نسبت داده می‌شود.
کلات در عصر تیمور در برابر حمله وی به سختی مقاومت نمود آن چنان که در کتب تاریخی آمده است تیمور چهارده بار به دژ کلات یورش برد و هر بار شکست خورد.
اما بیش از همه دوره‌ها، در زمان افشاریان از اعتبار خاصی برخوردار گردید و دلیل آن را باید در دیواره‌های طبیعی و دروازه‌های قابل کنترل دانست که کلات به عنوان محل سکونت نادر و ذخایر ارزشمند وی انتخاب شد.
آداب و رسوم مردم کلات
در منطقه کلات زبان و لهجه‌های مختلفی رایج است که از میان آنها می‌توان به ساکنان فارسی‌زبان، ترکی‌زبان و کرمانج اشاره کرد.
پیشه کلاتی‌ها با توجه به شکل جغرافیایی و آب و هوای منطقه عمدتا کشاورزی، دامداری، باغداری و بویژه شالیکاری می‌باشد.
محصول برنج کلات از انواع بسیار مرغوب برنج در ایران به شمار می‌رود، جشن‌های عروسی بویژه در روستاها با مراسم ویژه‌ای از قبیل اجرای رقص‌های سنتی ، آئینی و کشتی با چوخه، همراه است.
طب سنتی در این منطقه کاربرد ویژه‌ای دارد و هنوز مداوا با داروهایی از قبیل کات‌کلوخ، قدومه کلاتی، استاقدوس و مانند آنها در بین مردم رواج دارد.
همچنین سنت همیاری (یاوری) در کاشت، داشت و برداشت غلات در منطقه کلات مورد احترام برزگران و کشاورزان می‌باشد.
سوغات و ره‌آورد سفر
از سوغات مشهور شهرستان کلات انواع بافته‌های رنگارنگ ابریشمین است که در زاوین تولید شده و عشایر کرد با استفاده از این پارچه‌ها لباس‌های محلی خاص مردم کرمانج را می‌دوزند.
داشتن نمونه‌هایی از این البسه زیبا می‌تواند دلخواه هر گردشگری باشد که به کلات وارد می‌شود.
صنایع دستی
از جمله مهم‌ترین هنر سنتی مطرح در منطقه کلات ابریشم بافی است و زاوین در کلات مرکز بافت ابریشم محسوب می‌شود،هنرمندان ابریشم‌باف زاوینی در بافته‌های خویش از رنگ‌های درخشان مشکی، سبز، زرد، سرمه‌ای و سفید استفاده می‌کنند.
طرح‌های هندسی این بافته‌ها قابل مقایسه با قالی و گلیم می‌باشد. این نقوش برگرفته از محیط پیرامون و عوارض طبیعی هستند.
همچنین در شهرستان کلات علاوه بر هنر ابریشم بافی هنر بافت گلیم‌های پر نقش و نگار در روستاهای قلعه زو و آغداش از اعتبار خاصی برخوردارند.
بناهای تاریخی
موزه مردم شناسی کلات نادر
این موزه با وسعت۲۷۰ متر مربع، بخشی از طبقه تحتانی عمارت خورشید را به خود اختصاص داده است .
غرفه‌های این موزه نمایشگر الگوهایی از نحوه زندگی، مشاغل و حرفه‌ها،طبیعت و مواهب آن ، صنایع دستی ، بومی و پوشش مردم مناطق مختلف این ناحیه است.
فضاهای ایجاد شده شامل غرفه بافته‌ها ،غرفه زندگی عشایری، نمایش آداب و رسوم ازدواج، غرفه کشاورزی، غرفه آهنگری و ..... است .
کاخ خورشید کلات نادر
این بنا که در بین مردم به قصر خورشید (کاخ خورشید) معروف شده یک برج مقبره نیمه تمام است که در میانه شهر کلات واقع شده است.
بنای عمارت خورشید از گور تیمور در سمرقند اقتباس شده اما پوشش خارجی گنبد بر فراز برج اجرا نشده و بنا نیمه تمام مانده است.
عمارت خورشید در حال حاضر دارای سردابه‌ای متشکل از هشت فضای به هم پیوسته پیرامون آن و فضای آرامگاهی بر روی سکویی هشت ضلعی می‌باشد که ایوانچه‌ها و اتاقک‌هایی آن را محصور کرده‌اند.
تزئینات عمده عمارت شامل نقوش حجاری شده‌ای بر روی دیواره‌های بیرونی است که نقوش گلدان‌هایی با شاخ و برگ افشان و میوه‌های غیر بومی گرمسیری و پرندگان متعدد بر آن حجاری شده است.
در قسمت بالای طاق‌نماها نقوش ساده اسلیمی جلب‌نظر می‌کند، بر اساس مطالعات باستان شناسی این بنا در ابتدا نیز مقبره‌ای مربوط به عصر ایلخانی بوده که در زمان افشاریه بنای کنونی بر شالوده بنای قدیمی ساخته شده است.
بنای عمارت خورشيد از گور تيمور در سمرقند اقتباس شده اما پوشش خارجی گنبد بر فراز برج اجرا نشده و بنا به صورت نيمه تمام مانده است.
سدنادری
"سدنادری" واقع در 4 كیلومتری شمال كلات نادری به "سد شرق" نیز موسوم است. این سد بر روی رودخانه عمیق ژرف‌رود بنا نها شده، ارتفاع تاج ان از کف رودخانه 70 متر و هر چه از پایین به بالا می‌آید عریض‌تر می‌شود .
دیواره سد شبیه سدهای هلالی است، اهالی منطقه ساخت آن را به نادرشاه نسبت می‌دهند ولی محققین آن را از آثار دوره گورکانی (الغ بیگ پسر شاهرخ گورکانی) و عده‌ای دیگر آن را به دوره سلجوقیان دانسته‌اند.
نکته جالب درباره این سد وجود سه حفره عمودی در دیواره سد می‌باشد که دوتای آن برای کاهش فشار آب و یکی برای تقسیم آْب بوده است.
حمام نادری
این حمام، بر روی پایه‌های تخریب شده غرفه‌های ضلع شمال غربی مسجد کبود گنبد شهرستان کلات نادر ساخته شده و مربوط به دوران حکومت نادر شاه افشار است.
ورودی این حمام از طرف غربی خارج مسجد کبود گنبد بوده و هدف این بوده که افراد پس از طهارت به فضای مسجد وارد شوند.
این حمام دارای سرحمام، خزانه، سردخانه و گرمخانه بوده و اکنون جزئی از مجموعه مسجد کبود گنبد به حساب می‌آید. آب انبار این بنا در مجاورت ضلع شمالی مسجد قرار دارد و هدف تامین آب مورد نیاز اهالی ساکن در کبود گنبد یوده است.
این آب پس از آبشار قره‌سو و از عبور از باغ عمارت خورشید وارد این آب انبار شده و مسجد و برخی از منازل اطراف، از این آب استفاده می‌کردند.
مسجد کبود گنبد
مسجد "کبود گنبد"، یا مسجد جامع بنای مذهبی است که مورد احترام و توجه اقوام مختلف در طول تاریخ شهرستان کلات نادر بوده است و به همین علت، کامل‌ترین هنر هنرمندان در خدمت معماری و تزئین نقوش این بنا بکار رفته است.
این مسجد چهار ایوانه، دارای گنبدی دو پوشه و نیلگون، صحن و طاق می‌باشد و ساقه گنبد استوانه‌ای شکل و فضای زیر گنبد یک هشت ضلعی منظم است و طول هر ضلع آن حدود ۴ متر می‌باشد.
صحن مسجد مستطیل شکل با عرض ۱۹ متر و طول ۲۷ متر است. استفاده از کاشی هفت رنگ، مهم‌ترین عامل تزئین در بنای مسجد کبود گنبد شهرستان کلات نادربوده، که با استفاده از نقوش اسلیمی و گل و بوته در لچکی‌های بالای ایوان و رواق‌ها به کار رفته‌است.
بنای اصلی مسجد را از کارهای دوره سلجوقی می‌دانند که نادرشاه افشار نیز به نوبه خود، بیوتات و ایوان‌های اطراف آن را ساخته‌است.
در اطراف پیشخوان مدخل مسجد، کتیبه‌ای سنگی به خط نستعلیق مربوط به دوره قاجار نصب شده‌است که حکایت از تعمیر مسجد در این دوره توسط یلنگ توش خان ابن فتحعلی، حاکم کلات به سال ۱۲۵۰ هجری قمری است.
انتهای پیام/
منبع: وبلاگ کلات‌نادر
