پيوند عميق موسيقي بختياري با شاهنامه پرافتخار فردوسي
از نكات درخورتوجه در رابطه با موسيقي بختياري مي توان به پيوند عميق اين موسيقي محلي با شاهنامه پرافتخار فردوسي اشاره كرد.
به گزارش خبرنگار حوزه موسيقي باشگاه خبرنگاران؛ ایل بختیاری آریایی‌نژاد و از عشایر کوچر و کهن ایرانی‌اند که از قرن‌های ششم و هفتم قبل از میلاد در دامنه‌های کوه‌های زاگرس و اطراف رودخانه کارون می‌زیسته‌اند و قلمرو امروزی آنان استان چهارمحال و بختیاری و مناطقی از استان‌های اصفهان، کهگیلویه و خوزستان و جنوب لرستان است. زبان بختیاری ریشه در زبان پهلوی دارد و بختیاری شاخه‌ای از لران(لر بزرگ) شامل دو گروه هفت‌لنگ (بهداروند، دروکی، سه‌دهستانی، بابادی ...) و چهارلنگ (موگویی، محمد صالحی و ممزایی، کندل‌رو، زلکی، میوند ... ) اند که معیشت آنان از راه دامپروری و شکارگری تامین میشود و ساختار سنتی ایلی آنان بر اساس قسمت طایفه، تیره، تش، اولاد (کریو) بهون (خانوار) است و اطلاق لنگ به معنی واحد مالیتی ( لنگ = پای مادیان) و تقسیم آنان به دو گروه به احتمال از عهد صفویه بوده باشد. بختیاری‌ها مردمانی شیفته اسب و شکار و کوهند و دلاوری و شجاعت از خصایص بارز آنانست. مبارزه با افغان‌ها در 1134 هجری قمری و مخالفت با سران قاجار و شرکت در نهضت مشروطه و مقابله با استعمار بیگانگان و مخالفت با حکومت پهلوی نشانگر موثر بودن بختیاری‌ها در حیات سیاسی و تاریخ ایران است.
موسيقي بختياري
موسیقی بختیاری متنوع و آواز‌خوانی در آن شاخص است. (متر آزاد مشخص) مضامین آوازها از توصیف طبیعت و رنج و مرارت زندگی کوج‌نشینی و اندوه هجران و فراق یار و دیار تا ستایش عشق و زیبایی را در بر میگیرد. رواج منظومه‌های تغزلی ادب‌فارسی ( لیلی و مجنون و خسرو و شیرین) و منظومه‌های بومی ایل و تقدس و ستایش پهلوانان حماسی با وجود 100 شاهنامه‌خوان حرفه‌ای در مناطق مختلف بختیاری و ستایش قهرمانان و دلاوران و سرداران ایل در آوازهای مختص رویدادهای تاریخی معاصر (نظیر علی‌داد، ابوالقاسم خان) نشانگر علاقه بختیاری‌ها به حفظ میراث‌های ادبی و موسیقیایی و فرهنگ و تاریخ خود است.
بخشی از موسیقی با متر مشخص شامل ترانه‌های عروسی است که همراه دست‌زدن ( شپ = shep = تنگه = Tenge ) توسط زنان و گاهی با دایره (بیشتر در شهرها و روستاها) اجرا میشود. موسیقی‌سازی مختص مراسم شادی و سرور بیشتر برای اجرای آهنگهای رقصی و نیز مراسم سوگواری ( پرسه = پرس) با کرنا، سرنا و دهل اجرا میشود. کمانچه‌نوازی در هفتاد هشتاد سال اخیر به تاثیر از عاشیق‌های قشقایی و مطرب‌های دوره‌گرد و نیز رسانه‌ها در شهرکرد مرکز استان چهارمحال و بختیاری و سایر شهرها ( بن ، بروجن ... ) رایج شده که با آنها آهنگهای چهار محالی ، ترکی و بختیاری و موسیقی دستگاهی ایران ( رنگها و چهار مضراب و برخی دستگاها و آوازها نظیر شور ، دشتی ، همایون، کردبیات، چهارگاه، سه‌گاه، و ماهور را که به موسیقی بختیاری نزدیک‌ترند) اجرا میکنند. تار و تنبک را مطرب‌ها رواج داده‌اند. نی‌هفت‌بند یا چوپانی خاص عشایر کوچرو و نگهدار گله است و رپورتوار آن در حال حاضر رو به اضمحلال میباشد.
جغرافياي موسيقي بختياري
تحقیق در موسیقی بختیاری با وسعت و تنوع موسیقی یک سرزمین گسترده یکی از دشوارترین تحقیقات موسیقیایی حوزه‌ی موسیقی‌شناسی قومی ایران به شمار می‌رود و با توجه به نتایج تحقیقات این مجموعه می‌توان جغرافیایی موسیقیایی بختیاری را در چهار حوزه بررسی و طبقه‌بندی کرد:
الف) حوزه‌ی مرکزی : موسیقی عشایر کوچ روی دامنه‌های زاگرس در استان چهارمحال و بختیاری یعنی منطقه جنگلی بازفت ، کوهرنگ، چلگرد، شیخ‌علی خان و روستاهای حاشیه زاگرس ده‌چشمه، کران، گوشه باباحیدر، اردل که به سبب موقعیت دشوار جغرافیایی اصیل‌تر باقی مانده‌اند. ( موسیقی‌های چهارمحالی در سی – دی جداگانه بررسی شده‌اند)
ب) حوزه ی غربی: موسیقی بختیاری‌های شمال خوزستان و یک جانشینان مسجد سلیمان، لالی، رامهرمز ایذه، دزفول، اندیمشک، شوشتر، اهواز و اطراف آن را شامل میشود که منطقه قشلاقی کوچروان حوزه مرکز‌اند.
ج) حوزي جنوبی: منطقه لردگان، خان‌میرزا، جوانمردی تا شمال کهگیلویه که موسیقی آن با موسیقی حوزة مرکزی و غربی تفاوت دارد.
د) حوزه ی شمالی: مختص جنوب لرستان، ازنا، الیگودرز، ده‌بهار، چشمه پر، بر بورود و شمال استان چهارمحال و بختیاری و روستاهای پشتکوه نظیر، خویه، صالح کوتاه، عینا، کلوشه، دورک و اطراف آن است که به سبب حضور اکثریت طوایف چهارلنگ با گویش زانی و لحن متفاوت موسیقیایی با حوزه‌های سه‌گانه مذکور و با صرف‌نظر از تاثیر‌پذیری از موسیقی لرستان (لرهای کوچک)مجموعه مجزایی از موسیقی بختیاری را شامل می‌شوند.
شاهنامه فردوسی با موسیقی بختیاری
یکی از دغدغه های اهالی موسیقی ایران در سی سال اخیر، بازخوانی و بازآفرینی انواع موسیقی محلی ایران بوده است که اگر به لحاظ آمار آثار منتشر شده بازار، رده بندی کنیم، موسیقی لری و بختیاری مقام نخست را صاحب می شوند. پس از آن می توان به موسیقی آذزبایجانی و کردی اشاره کرد. تا کنون نزدیک به 150 عنوان موسیقی بختیاری چه با مجوز و چه بدون مجوز وزارت ارشاد در بازارهای سراسری و محلی منتشر شده است. اما این که چرا موسیقی بختیاری خیلی بیشتر از دیگر گونه های موسیقی محلی تولید و پخش می شود، بی گمان می تواند نشان دهنده تقاضای مخاطبان این نوع موسیقی باشد. علاوه بر آن، موسیقی بختیاری این امکان را داشت که در ده سال نخست پس از انقلاب که تولید موسیقی ایرانی به شدت کاهش یافته بود، چندین تجربه موفق و پر طرفدار را پشت سر بگذراند. انتشار نوار "مال کنون" (1365 خورشیدی) با آهنگسازی عطا جنگوک و صدای بهمن علائدین (مسعود بختیاری) که تا کنون شمارگان یک میلیون نسخه را پشت سر نهاده، نمونه ای از این اقبال عمومی است که در نوع خود جریان ساز بود. دیگر می توان به انتشار نوار "کوهسار" (1365) با آهنگسازی و خوانندگی علی اکبر شکارچی و همچنین نوار "مندیر" (1369) با آهنگسازی محمد علی کیانی نژاد و خوانندگی ملک محمد مسعودی اشاره کرد.
تازه ترین تجربه موسیقی بختیاری، اثری به نام "ناونده" (گردن بند) با تنظیم آهنگ مجتبی صادقی و خوانندگی بهروز احمدی روانه بازار شده است. بخشی از این اثر بر اساس یک سنت کهن ایل بختیاری به شاهنامه خوانی اختصاص دارد که در واقع این بخش از کار، ماهیتی ملی دارد و صرفاً در حوزه یک فرهنگ بومی ارزیابی نمی شود. خواننده اثر، با استفاده از شیوه شاهنامه خوانی مناطق لر نشین، ابیاتی چند از منظومه سترگ حکیم ابوالقاسم فردوسی را ارائه می دهد. نوع خوانش شاهنامه در مناطق لر نشین جنوب زاگرس، شامل بختیاری و بویر احمد، بر دستگاه همایون جاری می شود ولی لرهای واقع در زاگرس میانی شامل دورود، خرم آباد و الیگودرز، شاهنامه را در فواصل ماهور می خوانند. بهروز احمدی، که خود خواننده ای برخاسته از منطقه بختیاری نشین است، خوانش دوم بر اساس دستگاه ماهور را انتخاب کرده و با تنظیم زیبای مجتبی صادقی توانسته، روح حماسی شاهنامه فردوسی ر ابه خوبی بنمایاند. استفاده از ضرب زورخانه که نخستین بار توسط پرویز مشکاتیان در موسیقی ایرانی رواج یافت، حال و هوای خاصی به این کار داده است.
سازهای موسیقی بختیاری
1.کَرنا
کَرنا از قدیمی ترین سازهای جهان است که نامش در اکثر کتیبه های تمدن کهن جهان، به چشم میخورد. این ساز، در متون قدیم با نام های کَرن یا قـَرن، در برهان قاطع، خـَرنا (خر به معنی بزرگ و درشت)، در دوران هخامنشیان، کَرمیل و در زبان عِبری، کَرنا آورده شده است. کُر (Cor) یا هُرن (Horn)، از سازهای بادی ارکستر سمفونیک، شکل تکامل یافته ی این ساز است. اطلاق نام کَرنا به این ساز، به دلیل داشتن صدای مهیب و هراسناک آن است که در میدان های کار (جَنگ) مورد استفاده قرار می گرفته است؛ به همین علت است که گاه کَرنا را سازی می دانند که باعث کَر ساختن دشمنان در میدان نبرد می شود!
« بیآرای پیلان به زنگ و درای – جهان کَر کن از ناله ی کَرّ ِ نای» فردوسی
در بعضی از نواحی ایران نیز برای رَماندن حیوانات مزاحم از کشت زارها، از این ساز استفاده می شود. « چون کَرنا سوراخی بر بدنه ندارد، قادر به استخراج نغمات متنوع نیست. صدایش درشت و گوش خراش و هراس انگیز است و به همین سبب، در پیکارها، تعدادی از آن ها را بر شترها یا پیل ها می نهادند و به یک باره در آن ها می دمیدند و موجب رعب و وحشت در دشمنان و مرکوب آنها می شدند.
در آثار حماسه سرایان بزرگ، این منظور به خوبی نمایان است:
" بیآمد ز دژ، ناله کَرّ ِ نای – سراسر بجنبید لشکر ز جای" فردوسی
" گرفته جهان ناله کَرّ ِ نای – خروشان شده زنگ و کوس و دَرای" اسدی توسی
در جامع الحان هم از کَرنای خَم که در هنگام جنگ نواخته می شده و هم از کَرنای راست که در مراسم غزاداری استفاده می شده سخن به میان رفته است. اطلاعاتی را که در مورد این ساز در مناطق مختلف بختیاری از افراد مطلع و کهنسال به دست آمده، نشان دهنده آن است که ساز اصلی موسیقی بختیاری، کَرنا می باشد. البته این شواهد، با خصوصیا زندگی ایلی و عشایری که نیازمند روحیه سِلَح شوری ست همخوانی دارد. کَرنایی که در موسیقی بختیاری به کار گرفته میشود، طولی حدود 75 تا 80 سانتی متر دارد و ساختمان آن شبیه سُرناست. در بختیاری، کَرنا را ساز بزرگ و سُرنا را ساز کوچک می گویند. استادان کاکاخان حسنی، علی اکبر مهدی پور، نورالله مومنی نژاد و مهرعلی نجاتی، از نوازنده گان نام آشنای کَرنا و سُرنای بختیاری می باشند.
ساختمان این ساز عبارت است از:
- قَمیش و لب گیر که در قسمت ساز سُرنا به آن پرداختيم.
2- استوانه که از چوب ساخته شده و طول آن 30 سانتی متر اس. سوراخ های کَرنا که هشت تا هستند (هفت سوراخ در رو و یک سوراخ در زیر) این قسمت تعبیه شده اند.
3- شیپور که از جنس فلز (برنج) است و طول آن 45 سانتی متر و بلند ترین قسمت کَرناست.
گستره ی صدایی این ساز، حدود یک اُکتاو و یک نُت می باشد.
2. سُرنا
سُرنا از کهن ترین سازهای بادی جهان است که در حدود پنج هزار سال پیش، در سرزمین های ایران، مصر، و بین النهرین وجود داشته و از این مناطق به سایر نقاط جهان نظیر چین و آفریقا برده شده است. آنچه مشخص است، نام سُرنا از دو کلمه سور (شادی) و نا (نای) ترکیب شده است. نام هایی هم که در دیگر کشورها و سرزمین ها به این ساز اطلاق می شود، مشتق از این نام است. در چین، سُوئل نای (soueulnai) و یا سُونا (sona)؛ در مالزی، سورنای (surnai)؛ در سوماترا و اندونزی، سارونه (sarune)؛ در ترکیه، سورغین (surqin)؛ در هند، شَه نا (sahna)؛ در آذربایجان، زورنا (zurna) و نزد اعراب، الصرنا، حکایت از چنین قرابتی دارد.
از سُرنا در اغلب موسیقی های محلی استفاده می شود. تنها در کشور ترکیه است که از این ساز به طرز شایسته ای در ارکسترها و موسیقی های ملی و محلی استفاده می شود.
سُرنایی که در نواحی بختیاری مورد استفاده قرار می گیرد، سُرنای کوچک است که اندازه ی آن بین 40 تا50 سانتی متر ( با احتساب قمیش و لب گیر) است و صدای آن، قدری زیر می باشد؛ البته این صدا، بر حسب قطر لوله (استوانه) سُرنا تغییر پیدا می کند. به این ترتیب که هرچه قطر استوانه بیشتر باشد، صدای آن نیز بم تر و محزون تر خواهد بود؛ به همین دلیل، در مراسم عزاداری و نواختن ساز چپی، از این نوع سُرنا استفاده میشود. در گذشته بهترین سازنده گان سُرنا، به نامهای موسی، حسین و چراغ بوده اند که در شهرستان دزفول زندگی میکردند.
ساختمان سُرنا عبارت است از:
1- قَمیش که از دو تراش چوب نی به شکل مثلث یا ذوزنقه ساخته شده و روی هم قرار می گیرد تا با دمیدن در آن ارتعاش ایجاد شود. درانتهای قَمیش، صفحه ای فلزی و مدور به نام لب گیر وجود دارد که لبان نوازنده جهت دمیدن در پشت آن قرار می گیرد.
2- لوله رابط که یک طرف آن به قَمیش وصل می شود و طرف دیگر آن در داخل استوانه جای میگیرد.
3- نفیر استوانه که بیشترین طول سُرنا را تشکیل میدهد و دهانه ی آن به صورت شیپور است. سوراخ ها روی این استوانه قرار دارند که یک سوراخ در زیر و هفت سوراخ در روی آن میباشد. جنس سُرنا از چوب است که گاه قسمت هایی از آن را با فلز تزیین می کنند.
گستره ی صدایی این ساز، حدود یک اُکتاو و یک نُت می باشد.
3.نی
نای نی، آواز و کلام چوپانان در کلیه جوامع ایلی که اقتصادشان مبنی بر شبانی و دام پروری ست الهام بخش بسیاری از ملودی ها و نغمه های شناخته شده آن جوامع است. در موسیقی بختیاری این تاثیر بخوبی قابل درک است. به عنوان نمونه می توان از «شیرعلی مردون» نام برد. علاوه بر طنین و رنگ (شخصیت صوتی) کلامی که در این مقام به کار رفته است، حکایت از این موضوع دارد:
مو لُر بلی ت (بلوط) خورم، هفت سال چوپونوم، ممدلی شیر علی مردون
ار ونیم به قرقره مقش ه ندونوم، ممدلی شیر علی مردون
نی لبکی که چوپانان بختیاری، می نوازند(نی شیت)، سوراخها و اندازه هایش ثابت نیست؛ اما عموما پنج سوراخ در بالا و یک سوراخ در زیر دارد. جنس نی ها عموما از چوب (حصیر)، فلز و استخوان است. نوعی نی در میان چوپانان بختیاری مشاهده میشود که از استخوان عقاب«قاپِ دال» ساخته شده است. در بختیاری هنگام نواختن نی، به جای دندان از لب استفاده میشود. نی بختیاری تنها دارای دو صدای بَم و اوج می باشد که باید هم زمان با هم نواخته شود و اگر نوازنده متبحر باشد، بتواند علاوه بر این دو صدا، صدا و ناله همان مقام را نیز از گلو خارج سازد تا ویژه گی های نی نوازی بختیاری از موسیقی دیگر اقوام مشخص گردد. استاد حسین حیدری سورشجانی، نوازنده توانای کَرنا و نی، به این شیوه تسلط داشت.
4.دُهُل
دُهُل از رایج ترین سازهای کوبه ای موسیقی های محلی فلات ایران است. در شاهنامه فردوسی از کوس که نوعی دُهُل بسیار بزرگ بوده و آنرا به کوهه فیل ها و شترها می گذاشتند به کرات سخن رفته
چو بندند بر کوهه پیل کوس – هوا گردد از رنگ چون آبنوس
دُهُل سازی استوانه ای شکل است که به اندازه های متفاوت دیده میشود؛ اما دُهُل هایی که در منطقه بختیاری مشاهده میشود، معمولا با اندازه هایی از قطر 50 تا 60 سانتی متر و ارتفاع 12 تا 17 سانتی متر در نوسان است. چوبی که در ساختمان دُهُل به کار رفته میشود، چوب سپیدار است تا حمل آن آسان شود. دُهُل تسمه ای دارد که هنگام نواختن، آنرا به گردن یا شانه آویزان میکنند. این ساز می بایست طوری قرار گیرد که یک دهانه آن به سمت بالا و دهانه دیگر به طرف پائین باشد. عصا یا کَجَک که صدای بَم و پر قدرتی دارد، با دست راست روی دهانه بالایی که معمولا از پوست بُز است، فرود میآید و ترکه که صدای زیر و ضعیفی دارد، با دست چپ روی دهانه زیری که از پوست میش اشت، نواخته میشود. از نوازنده گان توانای دُهُل در موسیقی بختیاری می توان از علی حیدری فرزند استاد حسین حیدری سورشجانی نام برد.
انتهای پیام/اق
موسيقي بختياري
موسیقی بختیاری متنوع و آواز‌خوانی در آن شاخص است. (متر آزاد مشخص) مضامین آوازها از توصیف طبیعت و رنج و مرارت زندگی کوج‌نشینی و اندوه هجران و فراق یار و دیار تا ستایش عشق و زیبایی را در بر میگیرد. رواج منظومه‌های تغزلی ادب‌فارسی ( لیلی و مجنون و خسرو و شیرین) و منظومه‌های بومی ایل و تقدس و ستایش پهلوانان حماسی با وجود 100 شاهنامه‌خوان حرفه‌ای در مناطق مختلف بختیاری و ستایش قهرمانان و دلاوران و سرداران ایل در آوازهای مختص رویدادهای تاریخی معاصر (نظیر علی‌داد، ابوالقاسم خان) نشانگر علاقه بختیاری‌ها به حفظ میراث‌های ادبی و موسیقیایی و فرهنگ و تاریخ خود است.
بخشی از موسیقی با متر مشخص شامل ترانه‌های عروسی است که همراه دست‌زدن ( شپ = shep = تنگه = Tenge ) توسط زنان و گاهی با دایره (بیشتر در شهرها و روستاها) اجرا میشود. موسیقی‌سازی مختص مراسم شادی و سرور بیشتر برای اجرای آهنگهای رقصی و نیز مراسم سوگواری ( پرسه = پرس) با کرنا، سرنا و دهل اجرا میشود. کمانچه‌نوازی در هفتاد هشتاد سال اخیر به تاثیر از عاشیق‌های قشقایی و مطرب‌های دوره‌گرد و نیز رسانه‌ها در شهرکرد مرکز استان چهارمحال و بختیاری و سایر شهرها ( بن ، بروجن ... ) رایج شده که با آنها آهنگهای چهار محالی ، ترکی و بختیاری و موسیقی دستگاهی ایران ( رنگها و چهار مضراب و برخی دستگاها و آوازها نظیر شور ، دشتی ، همایون، کردبیات، چهارگاه، سه‌گاه، و ماهور را که به موسیقی بختیاری نزدیک‌ترند) اجرا میکنند. تار و تنبک را مطرب‌ها رواج داده‌اند. نی‌هفت‌بند یا چوپانی خاص عشایر کوچرو و نگهدار گله است و رپورتوار آن در حال حاضر رو به اضمحلال میباشد.
جغرافياي موسيقي بختياري
تحقیق در موسیقی بختیاری با وسعت و تنوع موسیقی یک سرزمین گسترده یکی از دشوارترین تحقیقات موسیقیایی حوزه‌ی موسیقی‌شناسی قومی ایران به شمار می‌رود و با توجه به نتایج تحقیقات این مجموعه می‌توان جغرافیایی موسیقیایی بختیاری را در چهار حوزه بررسی و طبقه‌بندی کرد:
الف) حوزه‌ی مرکزی : موسیقی عشایر کوچ روی دامنه‌های زاگرس در استان چهارمحال و بختیاری یعنی منطقه جنگلی بازفت ، کوهرنگ، چلگرد، شیخ‌علی خان و روستاهای حاشیه زاگرس ده‌چشمه، کران، گوشه باباحیدر، اردل که به سبب موقعیت دشوار جغرافیایی اصیل‌تر باقی مانده‌اند. ( موسیقی‌های چهارمحالی در سی – دی جداگانه بررسی شده‌اند)
ب) حوزه ی غربی: موسیقی بختیاری‌های شمال خوزستان و یک جانشینان مسجد سلیمان، لالی، رامهرمز ایذه، دزفول، اندیمشک، شوشتر، اهواز و اطراف آن را شامل میشود که منطقه قشلاقی کوچروان حوزه مرکز‌اند.
ج) حوزي جنوبی: منطقه لردگان، خان‌میرزا، جوانمردی تا شمال کهگیلویه که موسیقی آن با موسیقی حوزة مرکزی و غربی تفاوت دارد.
د) حوزه ی شمالی: مختص جنوب لرستان، ازنا، الیگودرز، ده‌بهار، چشمه پر، بر بورود و شمال استان چهارمحال و بختیاری و روستاهای پشتکوه نظیر، خویه، صالح کوتاه، عینا، کلوشه، دورک و اطراف آن است که به سبب حضور اکثریت طوایف چهارلنگ با گویش زانی و لحن متفاوت موسیقیایی با حوزه‌های سه‌گانه مذکور و با صرف‌نظر از تاثیر‌پذیری از موسیقی لرستان (لرهای کوچک)مجموعه مجزایی از موسیقی بختیاری را شامل می‌شوند.
شاهنامه فردوسی با موسیقی بختیاری
یکی از دغدغه های اهالی موسیقی ایران در سی سال اخیر، بازخوانی و بازآفرینی انواع موسیقی محلی ایران بوده است که اگر به لحاظ آمار آثار منتشر شده بازار، رده بندی کنیم، موسیقی لری و بختیاری مقام نخست را صاحب می شوند. پس از آن می توان به موسیقی آذزبایجانی و کردی اشاره کرد. تا کنون نزدیک به 150 عنوان موسیقی بختیاری چه با مجوز و چه بدون مجوز وزارت ارشاد در بازارهای سراسری و محلی منتشر شده است. اما این که چرا موسیقی بختیاری خیلی بیشتر از دیگر گونه های موسیقی محلی تولید و پخش می شود، بی گمان می تواند نشان دهنده تقاضای مخاطبان این نوع موسیقی باشد. علاوه بر آن، موسیقی بختیاری این امکان را داشت که در ده سال نخست پس از انقلاب که تولید موسیقی ایرانی به شدت کاهش یافته بود، چندین تجربه موفق و پر طرفدار را پشت سر بگذراند. انتشار نوار "مال کنون" (1365 خورشیدی) با آهنگسازی عطا جنگوک و صدای بهمن علائدین (مسعود بختیاری) که تا کنون شمارگان یک میلیون نسخه را پشت سر نهاده، نمونه ای از این اقبال عمومی است که در نوع خود جریان ساز بود. دیگر می توان به انتشار نوار "کوهسار" (1365) با آهنگسازی و خوانندگی علی اکبر شکارچی و همچنین نوار "مندیر" (1369) با آهنگسازی محمد علی کیانی نژاد و خوانندگی ملک محمد مسعودی اشاره کرد.
تازه ترین تجربه موسیقی بختیاری، اثری به نام "ناونده" (گردن بند) با تنظیم آهنگ مجتبی صادقی و خوانندگی بهروز احمدی روانه بازار شده است. بخشی از این اثر بر اساس یک سنت کهن ایل بختیاری به شاهنامه خوانی اختصاص دارد که در واقع این بخش از کار، ماهیتی ملی دارد و صرفاً در حوزه یک فرهنگ بومی ارزیابی نمی شود. خواننده اثر، با استفاده از شیوه شاهنامه خوانی مناطق لر نشین، ابیاتی چند از منظومه سترگ حکیم ابوالقاسم فردوسی را ارائه می دهد. نوع خوانش شاهنامه در مناطق لر نشین جنوب زاگرس، شامل بختیاری و بویر احمد، بر دستگاه همایون جاری می شود ولی لرهای واقع در زاگرس میانی شامل دورود، خرم آباد و الیگودرز، شاهنامه را در فواصل ماهور می خوانند. بهروز احمدی، که خود خواننده ای برخاسته از منطقه بختیاری نشین است، خوانش دوم بر اساس دستگاه ماهور را انتخاب کرده و با تنظیم زیبای مجتبی صادقی توانسته، روح حماسی شاهنامه فردوسی ر ابه خوبی بنمایاند. استفاده از ضرب زورخانه که نخستین بار توسط پرویز مشکاتیان در موسیقی ایرانی رواج یافت، حال و هوای خاصی به این کار داده است.
سازهای موسیقی بختیاری
1.کَرنا
کَرنا از قدیمی ترین سازهای جهان است که نامش در اکثر کتیبه های تمدن کهن جهان، به چشم میخورد. این ساز، در متون قدیم با نام های کَرن یا قـَرن، در برهان قاطع، خـَرنا (خر به معنی بزرگ و درشت)، در دوران هخامنشیان، کَرمیل و در زبان عِبری، کَرنا آورده شده است. کُر (Cor) یا هُرن (Horn)، از سازهای بادی ارکستر سمفونیک، شکل تکامل یافته ی این ساز است. اطلاق نام کَرنا به این ساز، به دلیل داشتن صدای مهیب و هراسناک آن است که در میدان های کار (جَنگ) مورد استفاده قرار می گرفته است؛ به همین علت است که گاه کَرنا را سازی می دانند که باعث کَر ساختن دشمنان در میدان نبرد می شود!
« بیآرای پیلان به زنگ و درای – جهان کَر کن از ناله ی کَرّ ِ نای» فردوسی
در بعضی از نواحی ایران نیز برای رَماندن حیوانات مزاحم از کشت زارها، از این ساز استفاده می شود. « چون کَرنا سوراخی بر بدنه ندارد، قادر به استخراج نغمات متنوع نیست. صدایش درشت و گوش خراش و هراس انگیز است و به همین سبب، در پیکارها، تعدادی از آن ها را بر شترها یا پیل ها می نهادند و به یک باره در آن ها می دمیدند و موجب رعب و وحشت در دشمنان و مرکوب آنها می شدند.
در آثار حماسه سرایان بزرگ، این منظور به خوبی نمایان است:
" بیآمد ز دژ، ناله کَرّ ِ نای – سراسر بجنبید لشکر ز جای" فردوسی
" گرفته جهان ناله کَرّ ِ نای – خروشان شده زنگ و کوس و دَرای" اسدی توسی
در جامع الحان هم از کَرنای خَم که در هنگام جنگ نواخته می شده و هم از کَرنای راست که در مراسم غزاداری استفاده می شده سخن به میان رفته است. اطلاعاتی را که در مورد این ساز در مناطق مختلف بختیاری از افراد مطلع و کهنسال به دست آمده، نشان دهنده آن است که ساز اصلی موسیقی بختیاری، کَرنا می باشد. البته این شواهد، با خصوصیا زندگی ایلی و عشایری که نیازمند روحیه سِلَح شوری ست همخوانی دارد. کَرنایی که در موسیقی بختیاری به کار گرفته میشود، طولی حدود 75 تا 80 سانتی متر دارد و ساختمان آن شبیه سُرناست. در بختیاری، کَرنا را ساز بزرگ و سُرنا را ساز کوچک می گویند. استادان کاکاخان حسنی، علی اکبر مهدی پور، نورالله مومنی نژاد و مهرعلی نجاتی، از نوازنده گان نام آشنای کَرنا و سُرنای بختیاری می باشند.
ساختمان این ساز عبارت است از:
- قَمیش و لب گیر که در قسمت ساز سُرنا به آن پرداختيم.
2- استوانه که از چوب ساخته شده و طول آن 30 سانتی متر اس. سوراخ های کَرنا که هشت تا هستند (هفت سوراخ در رو و یک سوراخ در زیر) این قسمت تعبیه شده اند.
3- شیپور که از جنس فلز (برنج) است و طول آن 45 سانتی متر و بلند ترین قسمت کَرناست.
گستره ی صدایی این ساز، حدود یک اُکتاو و یک نُت می باشد.
2. سُرنا
سُرنا از کهن ترین سازهای بادی جهان است که در حدود پنج هزار سال پیش، در سرزمین های ایران، مصر، و بین النهرین وجود داشته و از این مناطق به سایر نقاط جهان نظیر چین و آفریقا برده شده است. آنچه مشخص است، نام سُرنا از دو کلمه سور (شادی) و نا (نای) ترکیب شده است. نام هایی هم که در دیگر کشورها و سرزمین ها به این ساز اطلاق می شود، مشتق از این نام است. در چین، سُوئل نای (soueulnai) و یا سُونا (sona)؛ در مالزی، سورنای (surnai)؛ در سوماترا و اندونزی، سارونه (sarune)؛ در ترکیه، سورغین (surqin)؛ در هند، شَه نا (sahna)؛ در آذربایجان، زورنا (zurna) و نزد اعراب، الصرنا، حکایت از چنین قرابتی دارد.
از سُرنا در اغلب موسیقی های محلی استفاده می شود. تنها در کشور ترکیه است که از این ساز به طرز شایسته ای در ارکسترها و موسیقی های ملی و محلی استفاده می شود.
سُرنایی که در نواحی بختیاری مورد استفاده قرار می گیرد، سُرنای کوچک است که اندازه ی آن بین 40 تا50 سانتی متر ( با احتساب قمیش و لب گیر) است و صدای آن، قدری زیر می باشد؛ البته این صدا، بر حسب قطر لوله (استوانه) سُرنا تغییر پیدا می کند. به این ترتیب که هرچه قطر استوانه بیشتر باشد، صدای آن نیز بم تر و محزون تر خواهد بود؛ به همین دلیل، در مراسم عزاداری و نواختن ساز چپی، از این نوع سُرنا استفاده میشود. در گذشته بهترین سازنده گان سُرنا، به نامهای موسی، حسین و چراغ بوده اند که در شهرستان دزفول زندگی میکردند.
ساختمان سُرنا عبارت است از:
1- قَمیش که از دو تراش چوب نی به شکل مثلث یا ذوزنقه ساخته شده و روی هم قرار می گیرد تا با دمیدن در آن ارتعاش ایجاد شود. درانتهای قَمیش، صفحه ای فلزی و مدور به نام لب گیر وجود دارد که لبان نوازنده جهت دمیدن در پشت آن قرار می گیرد.
2- لوله رابط که یک طرف آن به قَمیش وصل می شود و طرف دیگر آن در داخل استوانه جای میگیرد.
3- نفیر استوانه که بیشترین طول سُرنا را تشکیل میدهد و دهانه ی آن به صورت شیپور است. سوراخ ها روی این استوانه قرار دارند که یک سوراخ در زیر و هفت سوراخ در روی آن میباشد. جنس سُرنا از چوب است که گاه قسمت هایی از آن را با فلز تزیین می کنند.
گستره ی صدایی این ساز، حدود یک اُکتاو و یک نُت می باشد.
3.نی
نای نی، آواز و کلام چوپانان در کلیه جوامع ایلی که اقتصادشان مبنی بر شبانی و دام پروری ست الهام بخش بسیاری از ملودی ها و نغمه های شناخته شده آن جوامع است. در موسیقی بختیاری این تاثیر بخوبی قابل درک است. به عنوان نمونه می توان از «شیرعلی مردون» نام برد. علاوه بر طنین و رنگ (شخصیت صوتی) کلامی که در این مقام به کار رفته است، حکایت از این موضوع دارد:
مو لُر بلی ت (بلوط) خورم، هفت سال چوپونوم، ممدلی شیر علی مردون
ار ونیم به قرقره مقش ه ندونوم، ممدلی شیر علی مردون
نی لبکی که چوپانان بختیاری، می نوازند(نی شیت)، سوراخها و اندازه هایش ثابت نیست؛ اما عموما پنج سوراخ در بالا و یک سوراخ در زیر دارد. جنس نی ها عموما از چوب (حصیر)، فلز و استخوان است. نوعی نی در میان چوپانان بختیاری مشاهده میشود که از استخوان عقاب«قاپِ دال» ساخته شده است. در بختیاری هنگام نواختن نی، به جای دندان از لب استفاده میشود. نی بختیاری تنها دارای دو صدای بَم و اوج می باشد که باید هم زمان با هم نواخته شود و اگر نوازنده متبحر باشد، بتواند علاوه بر این دو صدا، صدا و ناله همان مقام را نیز از گلو خارج سازد تا ویژه گی های نی نوازی بختیاری از موسیقی دیگر اقوام مشخص گردد. استاد حسین حیدری سورشجانی، نوازنده توانای کَرنا و نی، به این شیوه تسلط داشت.
4.دُهُل
دُهُل از رایج ترین سازهای کوبه ای موسیقی های محلی فلات ایران است. در شاهنامه فردوسی از کوس که نوعی دُهُل بسیار بزرگ بوده و آنرا به کوهه فیل ها و شترها می گذاشتند به کرات سخن رفته
چو بندند بر کوهه پیل کوس – هوا گردد از رنگ چون آبنوس
دُهُل سازی استوانه ای شکل است که به اندازه های متفاوت دیده میشود؛ اما دُهُل هایی که در منطقه بختیاری مشاهده میشود، معمولا با اندازه هایی از قطر 50 تا 60 سانتی متر و ارتفاع 12 تا 17 سانتی متر در نوسان است. چوبی که در ساختمان دُهُل به کار رفته میشود، چوب سپیدار است تا حمل آن آسان شود. دُهُل تسمه ای دارد که هنگام نواختن، آنرا به گردن یا شانه آویزان میکنند. این ساز می بایست طوری قرار گیرد که یک دهانه آن به سمت بالا و دهانه دیگر به طرف پائین باشد. عصا یا کَجَک که صدای بَم و پر قدرتی دارد، با دست راست روی دهانه بالایی که معمولا از پوست بُز است، فرود میآید و ترکه که صدای زیر و ضعیفی دارد، با دست چپ روی دهانه زیری که از پوست میش اشت، نواخته میشود. از نوازنده گان توانای دُهُل در موسیقی بختیاری می توان از علی حیدری فرزند استاد حسین حیدری سورشجانی نام برد.
انتهای پیام/اق
