به گزارش خبرنگار حوزه ادبیات گروه فرهنگی باشگاه خبرنگاران جوان یکی از وظایفی که فرهنگستان زبان و ادب فارسی برعهده دارد معادل‌سازی برای کلماتی است که از زبان های دیگر به زبان فارسی وارد شده است. انتقادهایی درباره برخی واژه‌گزینی‌های فرهنگستان مطرح می‌شود که در گفتگو با نسرین پرویزی، معاون گروه واژه‌گزینی فرهنگستان زبان و ادب فارسی، این انتقادها را مطرح و بررسی کرده ایم.

در ادامه این گفتگو را بخوانید؛

باشگاه خبرنگاران جوان: خانم پرویزی با توجه به فعالیت شما در فرهنگستان زبان و ادب فارسی، در حال حاضر واژه‌گزینی فرهنگستان زبان و ادب فارسی در چه مرحله‌ای است و آخرین واژه‌گزینی چه زمانی صورت گرفته؟

آخرین جلسه واژه‌گزینی ما سوم تیرماه 97 بود و به زودی جلسه‌ای در همین راستا داریم. البته گروه‌های واژه‌گزینی همیشه فعال هستند و در هر جلسه نزدیک به 60 گروه تخصصی در این زمینه فعالیت می‌کنند. حتی در مرداد و شهریور که قرار بر عدم برگزاری جلسات شورای واژه‌گزینی و شورای فرهنگستان بود،  این جلسات تشکیل می‌شود.

تدوین جلد شانزدهم فرهنگ واژگان فرهنگستان زبان فارسی

فرهنگستان زبان و ادب فارسی بیش از 60 هزار واژه را تصویب کرده و این واژه‌ها در فرهنگ‌های واژه‌های مصوب فرهنگستان آمده است. همچنین جلد پانزدهم آن را منتشر کرده‌ایم و هم اکنون هم جلد شانزدهم را در دست تدوین داریم. سال کاری واژه‌گزینی از مهر هر سال تا پایان تیرماه سال بعد ادامه دارد. هر تعداد واژه‌ای را که در پاییز و زمستان و بهار و تابستان تصویب کرده باشیم، در قالب یک فرهنگ نامه منتشر می‌کنیم. واژه‌هایی که از مهر گذشته تا تیرماه سال جاری در فرهنگستان زبان و ادب فارسی تصویب کرده‌ایم، در دفتر شانزدهم فرهنگستان منتشر می‌شود و هم‌اکنون همکاران ما کار تدوین کتاب را آغاز کرده‌اند.

باشگاه خبرنگاران جوان: یکی از نقدهایی که به فرهنگستان زبان و ادب فارسی می‌شود، بحث زیباشناسی واژه است. بعضی می‌گویند واژه زیبایی لازم را ندارد که ما آن را به کار ببریم. دلیل این انتقادها در چیست؟

مسئله زیبایی‌شناسی بیشتر مربوط به واژه‌های عمومی است. در واژه‌گزینی، برای کلمات علمی، دقت و صحت واژه بیش از زیبایی آن اهمیت دارد؛ اما در واژه‌های عمومی ممکن است گاهی زیبایی آن مطرح باشد. هرچند در زبان فارسی امروز ما هم واژه‌هایی هستند که آوایشان زیبا نیست، مانند واژه‌هایی که در آنها حرف «خ» وجود دارد. از نظر مردم زیبا نیست، اما این کلمات در زبان فارسی وجود دارد. شما نمی‌توانید صرفاً واژه‌ای زیبا بسازید و در هنگام ساخت واژه، مفهوم را نادیده بگیرید یا اینکه از بار معنایی که باید به واژه بدهید، صرف‌نظر کنید؛ فقط به دلیل اینکه می‌خواهید واژه زیبا باشد. به علاوه، بحث اشتقاق‌پذیری واژه‌ها بسیار مهم است. اگر صرفاً به زیبایی واژه توجه کنیم ممکن است ناچار شویم که بیشتر براساس مفهوم واژه بسازیم و مقید به ساختار و معنای اجزای لفظ فرنگی نباشیم. در این صورت در اشتقاقها و ترکیبها دچار مشکل می‌شویم و برای هر اشتقاق و ترکیبی نیز ناچاریم مفهومی کار ‌کنیم و درنتیجه، از ساختار لفظ فرنگی دور می‌شویم. این مسئله باعث خسته شدن ذهن کاربر می‌شود و نمی‌تواند به‌راحتی از لفظ فرنگی به معادل فارسی برسد و ناچار است به‌طور مرتب آنها را به خاطر بسپرد. در واژه‌گزینی علمی، در بسیاری از موارد، گرته‌برداری مناسب‌تر از ساخت مفهومی است و این امر، ممکن است به زیبایی واژه لطمه بزند؛ ولی دقت و سهولت را در ساخت واژه‌های مشتق و ترکیب فراهم می‌کند.

برای مثال، وقتی واژه «رایانه» را به کار می‌برید، شاید واژه‌های «رایانیده»، «رایانشی» و «رایانش» که مشتق‌های این کلمه هستند به نظرتان زیبا نباشند، اما چاره‌ای نیست جز اینکه از همان ریشه واژه‌های مشتق را بسازید. نمی‌توانیم واژه را به‌نحوی بسازیم که مخاطب نتواند آن را به ذهن بسپارد. تا جایی که بتوانیم زیبایی را در ساخت کلمه رعایت می‌کنیم، اما آنجا که دقت و صحت کلمه و اشتقاق‌پذیری آن از بین برود، مسئله زیباشناسی را در هنگام واژه‌گزینی کنار می‌گذاریم.

فرهنگستان دیر به فکر واژه گزینی نمی افتد

باشگاه خبرنگاران جوان: بسیاری از کلمات مثل کلمه کامپیوتر در جامعه رواج پیدا کرد و سپس معادل آن در فرهنگستان زبان و ادب فارسی ساخته شد. فکر نمی‌کنید این باعث شود معادل‌های فرهنگستان زبان و ادب فارسی در جامعه به کار نرود؟

ما کلمه رایانه را نساختیم. این کلمه مصوب فرهنگستان دوم است و جزو معدود واژه‌هایی بود که فرهنگستان دوم ساخت و در زمان خودش به کار نرفت و فرهنگستان سوم این واژه را پیشنهاد کرد. وقتی که ما واژه رایانه را پیشنهاد کردیم زمانی بود که احساس می‌کردیم مردم آمادگی پذیرش معادل در برابر این کلمه را دارند، چون کامپیوتر آن‌قدر در زندگی مردم جا افتاده است که نمی‌توان این واژه را به ‌راحتی از زبان مردم گرفت. در بسامدی که از وبگاه‌های مختلف می‌گیریم، مشاهده می‌کنیم واژه کامپیوتر و رایانه تقریباً پابه‌پای هم در بین مردم به کار می‌رود. امید ما این است که کلمه رایانه در زبان نسل بعد  نیز جا بیفتد و بیشتر به کار رود.

فرهنگستان زبان و ادب فارسی دیر به فکر معادل‌سازی برای کلمات بیگانه نمی‌افتد. شاید ایراد از ماست که نمی‌توانیم برای مصوبات خود تبلیغ کنیم و آنها را در بین مردم رواج دهیم. زمانی به فرهنگستان اعتراض می‌کردند که چرا واژه پیامک را دیر ساخته است؛ در صورتی که ما این واژه را ساخته بودیم و در مصوباتمان هم آمده بود، اما به آن توجه نشده بود. بعد از آنکه این واژه را به صدا و سیما اعلام کردیم و آنها به کار بردند، در جامعه رواج پیدا کرد. البته ممکن است به دلایلی در زمان ورود واژه‌ها به آن نپرداخته باشیم، ولی تلاش می‌کنیم که پیش از رواج، برای آنها معادل‌گزینی کنیم.

باشگاه خبرنگاران جوان: تا چه اندازه از نظر مترجمان نام‌آشنا برای معادل‌سازی استفاده می‌کنید؟

واژه‌های مترجمان آثار ادبی غالباً موضوع کاری ما در فرهنگستان زبان و ادب فارسی نیستند؛ چون ما بیشتر در برابر واژه‌های علمی معادل‌گزینی می‌کنیم و زبان فارسی علمی را غنی می‌سازیم. از طرف دیگر واژه‌های عمومی را نیز که وارد زبان می‌شود در فرهنگستان بررسی می‌کنیم. در مورد واژه‌های عمومی ممکن است که معادل‌های مترجمان ادبی یا اجتماعی راهگشا باشد. البته مشروط بر آنکه آن واژه‌ها در آثار آنها به کار رفته باشد، چرا که غالباً به واژه‌های جدید می‌پردازیم.

ما در فرهنگستان زبان و ادب فارسی گنج‌واژه‌ای داریم حاوی بیش از 5 میلیون واژه که از فرهنگ‌ها و کتابهای مختلف گردآوری شده است. همچنین از وبگاه‌های مختلف استفاده می‌کنیم برای اینکه ببینیم، چه معادلی برای واژه‌های موردنظر به کار رفته است و آنها را در جلسات شورا و گروه‌های واژه‌گزینی‌ مطرح کنیم. ممکن است یک مترجم یا فرهنگ‌نویس واژه‌ای را به کار برده باشد که در این گنج‌واژه آمده است. مشخصات هر کسی که واژه را به کار برده در گنج‌واژه معلوم است و ما در جلسات واژه را ذکر می‌کنیم، اگر احیانا قابلیت لازم برای پذیرش داشته باشد، آن را انتخاب می‌کنیم، اگر نه، معادل دیگری می‌سازیم.

باشگاه خبرنگاران جوان: با وجود اینکه معادل‌سازی‌های فرهنگستان زبان و ادب فارسی بر اساس قوانینی است که در ساخت واژه وجود دارد، در بین مردم به کار نمی‌رود. تا به حال ارزیابی کرده‌اید که دلیل آن چیست؟

تغییر عادت کار مشکلی است. اعتقاد داریم واژه‌هایی که می‌سازیم برای نسل بعد است. خود ما که این معادل‌ها را می‌سازیم ممکن است یک لحظه مثلاً بگوییم فکس کن و لحظه دیگر بگوییم دورنگار کن. این بسته به عادتی است که هر فرد دارد. یعنی پذیرش واژه‌ها تا حد زیادی عادت شده است. اگر جامعه معادل را از صدا و سیما و رسانه‌ها بشنود و در کتاب‌های درسی بخواند، همان را به کار می‌برد.

نمونه بارزش واژه‌های فرهنگستان اول است. در آن زمان به واژه‌های فرهنگستان اول اعتراض‌های فراوان می‌شد. به الفاظی مثل دانشکده، شهرداری، زیست شناسی، دادگستری و بسیاری دیگر کسانی مثل اقبال آشتیانی اعتراض می‌کردند و حتی مسخره می‌کردند. اما امروز ما بدون آنکه بدانیم این واژه‌ها ساخت فرهنگستان اول است، آنها را به کار می‌بریم. بنابراین، ما باید منتظر باشیم یکی دو نسل بگذرد، معادل‌ها وارد کتاب‌های درسی بشود، صدا و سیما و رسانه‌ها به کار ببرند تا مردم به واژه‌ها کم‌کم عادت کنند. تغییر عادت برای مردم بسیار سخت است.

باشگاه خبرنگاران جوان: از واژه‌های گویش‌های اقوام ایرانی چقدر در معادل‌سازی‌هایتان استفاده می‌کنید؟

فرهنگستان زبان و ادب فارسی گروهی پژوهشی به نام زبان‌ها و گویش‌های ایرانی دارد که با گروه واژه‌گزینی فرهنگستان نیز همکاری می‌کنند. در این گروه بیشتر الفاظ عمومی گویش‌ها مثل واژه‌های مربوط به اعضای بدن، اعضای خانواده و برخی آداب و ابزارهای معمول و مانند آنها جمع‌آوری می‌شود. در گروه واژه‌گزینی طرحی داریم؛ در این طرح واژه‌های گویش‌ها را بسیار گسترده‌تر بررسی می‌کنیم، چون فعل‌های گویش‌ها یا اسامی ابزارها برای ما خیلی مهم است و می‌توانیم از آن‌ها در واژه‌گزینی استفاده کنیم. خودمان علاوه بر گروه گویش تحقیق دیگری می‌کنیم تا با کمک آن‌ها بتوانیم گستره استفاده از واژه‌های گویشی را وسیع‌تر کنیم.

برای مواردی که نمی‌توانیم در زبان فارسی فعل مناسب پیدا کنیم از فعل‌های گویشی استفاده می‌کنیم. بدیهی است کلمات گویش‌ها برای گویش‌ور خاص آشناست و برای بقیه مردم غریب است، درست مثل واژه فرنگی. جایی که نتوانیم از واژه‌های مأنوس فارسی استفاده کنیم، به سراغ گویش‌ها می‌رویم.

تبلیغ؛ راهی موثر برای همه گیر شدن واژگان جدید

باشگاه خبرنگاران جوان: چطور می‌خواهید فاصله بین سلیقه مردم و واژه‌هایی را که فرهنگستان زبان و ادب فارسی می‌سازد، کمتر کنید تا مردم با کلمه‌هایی که ساخته می‌شوند مأنوس شوند و آن را به کار ببرند؟

ما با دو طیف روبه‌رو هستیم. یک دسته متخصصان هستند که در گروه واژه‌گزینی فرهنگستان زبان و ادب فارسی در 60 کارگروه واژه‌گزینی می‌کنند. یعنی واژه‌های مصوب فرهنگستان در حوزه‌های تخصصی با نظر متخصصان معادل‌یابی می‌شود. مخاطب ما در این دسته از واژه‌ها متخصصان هستند و امیدواریم بتوانند معادل‌های فرهنگستان را در جامعه علمی خود رواج بدهند.

همچنین برای واژه‌های عمومی گروهی داریم که آنها را رصد می‌کنند و از منابع مختلف گردآوری و بعد معادل‌گزینی می‌کنند. برای رواج واژه‌های عمومی از صدا و سیما و مردم کمک می‌گیریم. عزیزانی در رادیو هستند که با ما همکاری می‌کنند. واژه‌ها را مطرح می‌کنند و ما نظر مخاطبان را از آن‌ها می‌گیریم. امیدواریم این ارتباط با مردم از طریق صدا و سیما بتواند به نزدیک‌تر شدن ما به مردم کمک کند.

باشگاه خبرنگاران جوان: فضای رسانه‌ای ما تا چه حد توانسته است به کاربرد واژه‌های فرهنگستان کمک کند؟

بعضی از رسانه‌ها از جمله صدا و سیما و در فضای مجازی هم وبگاه‌هایی مانند واژه‌یاب همکاری خوبی با ما دارند و مصوبات ما را اعلام می‌کنند. مردم وقتی به دنبال واژه می‌گردند واژه‌های ما را هم پیدا می‌کنند. بعضی از وبگاه‌ها و کانال‌های ادبی هستند که خودشان پیشنهاد واژه می‌دهند، این ها هم به اینکه فضای واژه‌گزینی رونق پیدا کند، کمک می‌کنند. بعضی از واژه‌های آن‌ها معادل‌های ما در فرهنگستان زبان و ادب فارسی است و بعضی واژه‌های پیشنهادی خودشان است. اتفاقا این اواخر جلسه‌ای داشتیم درباره اینکه فرهنگستان از چه طریقی می تواند واژه هایش را در معرض نظرخواهی و در دسترس مردم قرار بدهد. راه‌های مختلفی پیشنهاد شده است. امیدواریم بتوانیم این راه‌ها را عملی کنیم و در فضای مجازی بیشتر حضور داشته باشیم.

انتهای پیام/