سد سازی؛ بزرگترین متهم خشکی آب‌های خوزستان
به اعتقاد برخی از مردم و فعالان حوزه محیط زیست، سد سازی بزرگترین متهم خشکی رودخانه‌ها و تالاب‌های خوزستان است، اما به نظر می‌رسد چندان هم زیان بار نیستند.
به گزارش خبرنگار گروه استان‌های باشگاه خبرنگاران جوان از اهواز، شاید بتوان سد‌ها را یکی از جنجالی‌ترین و بزرگترین طرح‌های عمرانی کشور دانست که مورد انتقاد تند و تیز فعالان حوزه محیط زیست قرار دارند.در دهه‌های گذشته در استان خوزستان با توجه به جلگه‌ای بودن و وجود چندین رودخانه، در برخی از فواصل سال مردم شاهد طغیان رودخانه‌ها و سرازیر شدن آب به همراه گل و لای به سمت شهر‌ها، روستا‌ها ، زمین‌های کشاورزی و تالاب‌ها بودند.
وجود سیلاب‌ها و درآمد‌های حاصل از فروش نفت، دولت را بر آن داشت تا با سدسازی هم به سمت تولید انرژی‌های پاک برقابی گام بردارد و هم از این طریق طغیان رودخانه‌ها را مهار نماید. علاوه بر آن از آب ذخیره شده پشت بند‌ها در زمینه‌های مختلف از جمله تامین آب کشاورزی، حقابه تالاب ها، صنعت، پرورش آبزیان و گردشگری نیز بهره برد.
سد سازی از دیر باز در ایران وجود داشته، آسمان کم لطف این سرزمین که به سختی حاضر به‌تر کردن اراضی است، مردمان را واداشته تا در فکر مدیریت منابع آبی باشند تا بتوانند تابستان‌های سخت و بی آب را به پاییز و فصل بارش برسانند، تا نه خود لطمه ببینند و نه احشام و مزارع تلف و خشکیده شوند.
طبیعت حق خود را از تجاوز بشریت طلب می‌کند!
اگرچه سد سازی در گذشته مانند حالا نبود و ساخت سد‌های مدرن از دهه ۲۰ تا کنون در ایران آغاز و بیش از ۱۸۵ آب بند تا پایان دهه ۹۰ به بهره برداری رسیده اند. سد‌هایی که به عقیده برخی فعالان محیط زیست در دل کوه‌های سخت احداث و نه تنها به دلیل صخره‌ای بودن، به عمق زمین نفوذ نمی‌کنند و باعث افزایش سطح آب‌های زیرزمینی نمی‌شوند، بلکه موجب تبخیر حجم گسترده‌ای از آب هم می‌گردند.
از زمانی که به خاطر دارم شهروندان خوزستانی دل خوشی از سد سازی نداشته اند، گذشتن از روی پل‌های زیبا و با شکوه اهواز وقتی که همراه با دیدن جزیره‌های بیرون آمده از دل کارون باشد، تبدیل به زشتی و تلخی می‌شوند که اهوازی‌ها سد‌ها را عامل آن می‌دانند.
اگرچه عده‌ای می‌گویند در سیلاب‌های فروردین سال ۱۳۹۸ این سد‌ها بودند که طغیان رودخانه‌ها را مهار و از ورود آن‌ها به شهر‌ها جلوگیری کردند، حال آن که در همان زمان بخش گسترده‌ای از جاده‌ها و پارک‌های ساحلی کلانشهر اهواز و همینطور دزفول به زیر آب رفت؛ تاسیساتی که روزی با تجاوز به حریم رودخانه کارون و به دست بشر ساخته شدند را طبیعت با خشم خود برای مدتی کوتاه باز پس ستاند.
سیلاب موجب باروری خاک می‌شود
هژیر کیانی فعال محیط زیست در گفتگو با خبرنگار ما می‌گوید: آبگرفتگی سازه‌های حاشیه رودخانه کارون در اهواز نه به دلیل سیلابی شدن رودخانه، بلکه به دلیل احداث تاسیسات در حریم رودخانه بوده است.
او گفت: سیل هراسی از زمانی آغاز شد که پروژه‌های سد سازی آغاز شدند و این این موضوع بازار داغ کنی برای سد سازی بوده است، زیرا سیل بخشی از حیات طبیعت، جلگه‌ها و رودخانه است که به هم پیوسته اند و باید سیلاب‌ها هر ساله جاری شوند تا جلگه را سیراب نمایند.
کیانی افزود: ما با کشاورزی در اراضی جلگه خوزستان از آن‌ها استفاده می‌کنیم و در فرایند رشد محصولات برخی مواد آلی از خاک جذب تولیدات می‌شوند که اگر سیلاب در زمین‌ها جاری نگردد، رفته رفته مزارع ضعیف می‌شوند و وابستگی آن‌ها به کود‌های شیمیایی و آفت کش‌ها افزایش می‌یابد، اما روان گشتن سیل موجب باروری و حاصلخیزی خاک می‌شود.
تب سد سازی و استفاده از اعتبارت کلان طرح‌ها
این فعال محیط زیست بیان کرد: هیچ کدام از سد‌های ساخته شده در خوزستان نقاط و ارزیابی محیط زیستی و پیوست اجتماعی ندارند؛ به لحاظ پیش بینی بارش‌ها نیز مطالعات دقیق نبودند و این «تب سدسازی» بوده که منجر به تعدد سد‌ها در خوزستان شده است.
هژیر کیانی ادامه داد: تعدادی شرکت، مشاور، مجری و کارفرما به دلیل اختصاص منابع نامحدود برای احداث این سازه‌ها سعی داشتند تا از آن بیشترین سهم و استفاده را ببرند، برای مثال در سد کارون ۳ برآورد شد که با ۸۰۰ میلیارد تومان ساخته می‌شود و بعدا نیز ۱۰۰ میلیارد تومان به این رقم اضافه شد؛ اینکه چه سازمانی و ارگانی بر مصرف این حجم عظیم اعتبارات نظارت داشت، نامشخص است و بنابراین از آنجایی که اعتبارات کلانی به این پروژه‌ها تزریق می‌شود، یقینا سود کلانی هم نصیب شرکت‌های دخیل در ساخت آن‌ها می‌گردد.
او همچنین با اشاره به اینکه هیچ موسسه مستقل دانشگاهی مطالعات ساخت سد‌ها را انجام نمی‌دهد، اظهار داشت: شرکت‌های دخیل در اجرای طرح، به همه پیوسته هستند و همچنین افراد سازمانی «وابسته به وزارت نیرو» در این پروژه‌ها ذینفعند به همین دلیل نیز انجام مطالعات را به شرکت‌هایی می‌سپارند که سود و منفعت شان در تداوم سدسازی باشد، سپس همان کمپانی‌ها در حین اجرا نیز مشاور می‌شوند و مباحث محیط زیستی و اجتماعی و پیامد‌های آن را تعمدا نادیده می‌گیرند.
اعتبارات سد سازی باید در حوزه آبخیز داری صرف می‌شد
کیانی می‌گوید: اگر دولت بخواهد این انحصار طلبی وزارت نیرو را بشکند یا باید آن را وادار به اختصاص بخشی از درآمد‌های خود در حوزه آبخیزداری نماید و یا آنکه در حوزه انرژی‌های پاک مانند خورشیدی سرمایه گذاری کند.
این فعال محیط زیست با اشاره به اینکه در زاگرس ۴۵ درصد آب کشور تولید می‌شود، تصریح کرد: اگر هزینه‌های صرف شده برای سد سازی در حوزه آبخیز داری و احیای پوشش جنگلی هزینه می‌شد، سیلاب‌های زیان بار نیز رخ نمی‌داد، زیرا وقتی که پوشش گیاهی از بین برود، ریز دانه‌های خاک حرکت کرده و از سوی دیگر اجازه نفوذ به آب به زیر زمین داده نمی‌شود، بنابراین باران به شکل سیلاب روانه می‌شود.
او گفت: اگر به جای ساخت سد‌ها در زمینه آبخیزداری و آموزش و تقویت جوامع محلی هزینه می‌کردیم سرمایه گذاری درست تری بود که پایداری حوزه آب را رقم می‌زد، اگرچه هنوز هم دیر نشده است و می‌توان از ده‌ها پروژه سد سازی در دست احداث که سود شان را عده‌ای سود جو می‌برند و تنها مصیبت آن برای مردم است، جلوگیری کرد.
ساخت سد کارون ۳؛ نمونه آشکاری از توسعه ناپایدار
هژیر کیانی با بیان اینکه سد کارون ۳ و ۴ که باید اکنون برق تولید کنند به اذعان مقامات خوزستانی از مدار خارج شده اند، اظهار کرد: معادل آب شرب مرم خوزستان از سد کارون ۳ و ۴ تبخیر می‌شود که مثالی از جهل در توسعه ناپایدار است؛ زیرا با ساخت سد کارون ۳ از یک سو ۱۰ هزار نفر آواره شدند و از سوی دیگر مردم دهدز در محاصره سد‌ها هستند، اما آب شرب ندارند.
بیشتر بخوانید
- روستا‌ییان دهدز در حسرت آب/ اتفاقات غیزانیه در جغرافیایی دیگر تکرار می‌شود؟
- آبرسانی با تانکر راهکار کوتاه مدت برای رفع تنش‌های آبی دهدز است
وابستگی شدید برق مردم و صنایع به نیروگاه‌های برقابی موجب شده تا سد‌ها از اهمیت خاصی برخوردار باشند، خروج آب از بند‌ها موجب گردش توربین‌ها و تولید انرژی می‌شود، برقی که در این مقطع زمانی و در تابستان با توجه به گرمای هوا اهمیت دارد.
هفته پیش سعید رئوفی نسب مدیر عامل سد نیروگاه دز گفته بود که روزانه ۲ و نیم کیلو وات ساعت برق در نیروگاه این سازه تولید می‌شود و گاهی اوقات تا ۲ برابر آن نیز می‌رسد که در مجموع سالانه ۵۵۰ مگاوات برق از این محل تامین می‌شود و در زمینه انتقال توان از شمال به جنوب و بر عکس (ترانسفر برق)، کنترل بسامد شبکه سراسری برق و جبران افت ولتاژ از محدوده دز تا خرم آباد و از دز تا اهواز نقش محوری ایفا می‌کند.
علاوه بر نقش مهم این صنعت بر تولید برق به نظر می رسد که نقش مهمی نیز در مهار طغیان سیل ها و همچنین ذخیره آب باران فصل های پاییز، زمستان و بهار برای تابستان خشک و بی آب دارد، پس مشکل اصلی از کجاست و چرا کمبود آب وجود دارد؟
ما ناگریز به سد سازی نیاز داریم
مهدی قمشی رئیس دانشکده علوم آب دانشگاه شهید چمران اهواز نیز در گفتگو با خبرنگار ما گفت: مشکلی در خصوص کمبود آب برای صنایع، آب شرب و بهداشت و همچنین محیط زیست وجود ندارد، بلکه مسئله اصلی در زمینه توسعه کشاورزی و حجم آب است که کشت محصولات آب بر مصرف می‌کنند.
او که اعتقاد دارد سدسازی باعث مشکلات زیست محیطی نمی‌شود، افزود: مشکل اساسی مدیریت منابع آب است، زیرا سد سازی آب زیاد و سیلاب زمستانه را برای تابستان ذخیره می‌کند، اما مشکل از آنجاست که وقتی سد ساخته می‌شود مسئولان گمان می‌کنند، آب زیاد است و برای آن در زمینه‌های مختلف کشاورزی و صنایع برنامه ریزی می‌نمایند در حالی که با ساخت آب بند آب کشور اضافه نمی‌شود بلکه ممکن است به دلیل تبخیر بالا، مقدار آن نیز کاهش یابد.
قمشی در خصوص مسئله مهار سیلاب‌ها از طریق توسعه آبخیز داری بیان کرد: از این طریق می‌توان بخشی از سیلاب‌های زمستانه را به زمین تزریق کرد و روش بهتری است، اما همه آب زمستانه از این راه مدیریت نمی‌شود، زیرا برخی از سیلاب‌ها را به هیچ وجه نمی‌توان با آبخیز داری مهار کرد، بنابراین دامنه تاثیر آن کم است و ناگریز ما به سد سازی نیاز داریم که نباید در آن زیاده روی کرد.
رئیس دانشکده علوم آب دانشگاه شهید چمران اهواز ادامه داد: سد‌های ساخته شده تاکنون زیاده روی نبودند و نیاز بود ساخته شوند، اما پس از آن ممکن است اختلال ایجاد کند.
مهم‌ترین مشکل آب در زمینه کشاورزی است
این مقام مسئول با بیان اینکه در حقیقت مسئولان «برای سد محل مصرف می‌تراشند» و این اشتباه است، اظهار کرد: اگر آب ذخیره کنیم و صنایع آب بر و کشاورزی را بیش از حد توسعه ندهیم یا به درستی مکان آن‌ها مشخص شود، مشکلی پیش نخواهد آمد، اما در زمینه کشاورزی سعی دارند تا مسائل اشتغال کشور را روی سر این بخش خراب شود.
او اذعان داشت: بسیاری از مردم پس از ورشکستن صنایع به سمت کشاورزی سوق پیدا می‌کنند که نظارت اندک است و برخی نیز تایید می‌کنند، زیرا زمینه اشتغال زایی در حوزه‌های دیگر برای آنان تعریف نشده است.
مهدی قمشی ادامه داد: در سد‌ها ممکن است ۵ درصد از آب از دست برود، اما ۹۵ درصد را می‌توان مدیریت کرد، برای مثال حجم ذخیره اب پشت سد‌های آمریکا به ازای هر نفر ۵ هزار متر مکعب آب است در حالی که در ایران این سرانه ۷۶۰ متر مکعب بر آورد می‌شود و منظور آن است که برای کشور ما نیاز به یک حجم ذخیره نیاز داریم.
راهکار چیست؟
به تازگی مهم‌ترین موضوعی که باعث به چالش کشیده شدن سد سازی شده، بحث هورالعظیم و خشکی و اتلاف آبزیان و گاومیش‌ها در این تالاب است، برخی فعالان محیط زیست معتقدند وجود سد کرخه باعث شده تا این آبدان خشک گردد.
اما از سوی دیگر نقش همین سد‌ها در مهار طغیان رودخانه‌ها موثر است و از راه توسعه آبخیزداری نیز نمی‌توان تمام سیل‌ها را لجام کرد که به نظر می‌رسد بیشترین مشکل در زمینه مدیریت منابع آبی است که می‌طلبد از این پس سازمان آب و برق توجه بیشتری را در این زمینه داشته باشد تا با مشکلات مختلف در زمینه تامین منابع آبی مواجه نشویم.
همچنین به نظر می‌رسد که از سوی دیگر توسعه کشارزی در استان خوزستان، لطمه زیادی به محیط زیست و منابع آبی وارد کرده است. مدتی پیش نیز استاندار خوزستان کشت شلتوک را عامل مهمی برای نرسیدن آب به تالاب هورالعظیم دانسته بود که لازم است جهاد کشاورزی با مدرنیزه کردن زراعت در استان و به حداقل رسیدن مصرف آب برای کشاورزی، هم افزایش تولیدات را رقم بزند و هم از به وجود آمدن فاجعه در تالاب‌های خوزستان جلوگیری نماید.
گزارش از ساسان ناصری زاده
انتهای پیام/ن
