در زمان‌های دور برای مشخص شدن ابعاد یک زمین زراعی، کشاورزان در برگه‌هایی حدود زمین خود را مشخص می‌کردند. به عنوان مثال از کنار رودخانه تا درخت سیب و از کنار درخت سیب تا تپه‌های سنگی. این امر باعث ایجاد حق مالکیت افراد بر زمین‌های خود شده و مشخصات زمین هر نفر در ورق‌هایی که بعدا به آن‌ها سند گفته شد ثبت می‌شد که این امر ضمن ایجاد حق انحصاری استفاده کشاورزان از زمین‌های خود، مانع تعرض افراد به زمین‌های دیگران می‌شد.

با گذر زمان، مفهوم مالکیت توسعه پیدا کرد و مفهومی جدید به نام مالکیت فکری پدید آورده شد که به اموالی که حاصل از خروجی‌های فکری بشر بود، تعلق می‌گرفت. توسعه مفهوم مالکیت فکری در نیمه اول قرن بیستم، موجب شد تا بنیان سازمانی نهاده شود که امروزه با نام سازمان جهانی مالکیت فکری شناخته می‌شود.

ثبت اختراع چیست؟

این سازمان در تعریف ثبت اختراع (Patent) می‌گوید که ثبت اختراع، مجموعه‌ای از حقوق انحصاری است که به موجب قانون، به متقاضیانی که اختراعات آن‌ها، جدید، غیربدیهی و دارای کاربرد تجاری است، اعطا می‌گردد. اعتبار این حقوق، به مدت محدود (عموماً ۲۰ ساله) بوده و صاحبان اختراع می‌توانند طی این بازه زمانی، به صورت انحصاری از اختراع خود بهره‌برداری نمایند. در مقابل، متقاضیان موظفند تا اختراعاتشان را برای عموم مردم افشا نموده، تا متخصصین و افراد دارای مهارت در حوزه مربوطه، بتوانند آن را تکثیر و بازآفرینی نمایند.

در ایران نیز تعاریفی در قانون برای اختراع و گواهی نامه اختراع آورده شده است. در قانون، اختراع نتیجه فکر فرد یا افراد است که راه‌حل عملی جدیدی را برای حل مشکل فنی مشخص در زمینه صنعت ارائه نماید. اختراع ممکن است به صورت فرآورده یا فرآیند باشد. هم چنین گواهینامه اختراع، سندی است که مرجع ثبت مالکیت صنعتی برای اختراع صادر می‌کند و بهره‌مندی از حقوق ناشی از اختراع منوط به ثبت آن نزد مرجع ثبت است.

اهمیت تجاری سازی اختراعات در کجاست؟

برای رقابت با سایر کشور‌ها در عرصه اقتصادی و موفقیت در آن، کشور‌ها می‌بایست چهارچوب‌ها و قوانین لازم برای ایجاد و تجاری‌سازی دانش را ایجاد کنند که در این مسیر، حق ثبت اختراع نقش مهمی را ایفاء می‌نماید. مخترعین با ثبت اختراع خود، علاوه بر ایجاد انگیزه برای سرمایه‌گذاری در فعالیت‌های همراه با ریسک نوآورانه، نرخ نوآوری را در جامعه سرعت می‌بخشند؛ لذا حق ثبت اختراع نوعی ابزار برای بهبود ظرفیت نوآوری و رقابت اقتصادی است.

حق ثبت اختراع از چنـدین مسیر بر توسعه و رشد اقتصادی اثر می‌گذارد. محافظت قوی و موثر از حقوق ثبت اختراع به لحاظ برتری این دارایی‌ها بر دارایی‌های مادی باعث درخشش فکر و اندیشه نوآوران و در نتیجه ایجاد انگیزه برای ادامه فعالیت‌های تحقیقاتی آن‌ها می‌شود که موجب افزایش نوآوری، بهبود تکنولوژی‌های موجود و یا ایجاد تکنولـوژی‌هـای بهتر می‌شود. بهبود روزافزون یا خلق تکنولوژی باعث افزایش عامل بهره‌وری در تابع تولید می‌شود و در نتیجه افزایش رشد اقتصادی را در پی خواهد داشت.

اما این همه ماجرا نیست. حق ثبت اختراع بر سرمایه گذاری مستقیم خارجی نیز اثرگذار است. واردات کالا‌ها و خدمات تولید شده به کشور، باعث استفاده موثرتر از منابع موجود کشور واردکننده خواهد شد و سبب افزایش بهره وری عوامل تولیـد آن کشور می‌شود. از سوی دیگر هرچه بخش‌های بیشتری از اقتصاد در معرض رقابت بین المللی قرار گیرند، میزان برخورد با فناوری برتر جهـت حفظ قدرت رقابتی بیشتر خواهد بود.

استفاده از حق ثبت اختراعات، چه کمکی به توسعه اقتصادی می‌کند؟

برای بررسی دقیق‌تر ارزیابی اثرات اقتصادی حمایت از حق ثبت اختراع در شرکت‌های فناور، بهترین راه پیمایش داده‌های واقعی است. دفتر ثبت اختراع اروپا (EPO)، در گزارشی با عنوان «حقوق مالکیت فکری و عملکرد شرکت‌ها در اتحادیه اروپا»، بیش از ۱۲۷۰۰۰ شرکت اروپایی از ۲۷ کشور عضو اتحادیه اروپا (و انگلیس) را بررسی کرده است. تجزیه و تحلیل ارائه شده در این مطالعه تأیید می‌کند که یک رابطه مثبت قوی بین مالکیت انواع مختلف حقوق مالکیت فکری و عملکرد شرکت‌ها از حیث اقتصادی وجود دارد و اشاره می‌کند که شرکت‌هایی که از حمایت‌های ثبت اختراع بهره می‌برند، نسبت به شرکت‌هایی که از این حمایت استفاده نمی‌کنند میزان درآمد سرانه بر اساس تعداد کارمندانشان، به طور متوسط در شرکت‌ها ۴۳ درصد بیشتر است که این خود اهمیت استفاده از حقوق مالکیت فکری علی الخصوص ثبت اختراع را در بهبود کسب‌وکار‌ها و توسعه اقتصادی نشان می‌دهد.

جایگاه ایران در ثبت اختراعات دنیا کجاست؟

مشاهده جایگاه ایران در پازل نوآوری و حمایت از اختراعات در جهان، می‌تواند دید کلان و روشن‌تری از وضعیت کشور در حوزه ثبت اختراعات به ما بدهد. گزارش‌های سالانه شاخص بین المللی حقوق مالکیت که از سوی اتحادیه حقوق مالکیت منتشر می‌شود، تنها شاخصی در جهان است که به اندازه‌گیری توام وضعیت حقوق مالکیت فکری و فیزیکی به همراه ارزیابی محیط سیاسی و حقوقی می‌پردازد. ایران در شاخص حمایت از حق ثبت اختراع در سال ۲۰۲۱، امتیاز ۷۲/۳ را از ۱۰ کسب کرده و در جایگاه ۱۰۰ ام جهان ایستاده است. این در حالی است که در سال گذشته یعنی سال ۲۰۲۰، ایران دارای امتیاز ۳۱/۵ از ۱۰ و جایگاه ۹۳ ام در جهان بوده که ۷ پله تنزل را تجربه کرده است و در این شاخص، پایین‌تر از کشورهایی، چون بورکینافاسو، زامبیا و الجزایر قرار گرفته است.

چه اتفاقاتی منجر به قرار گرفتن ایران در این جایگاه شده است؟

در سال ۱۳۹۹ بیش از ۱۰۵۰۰ اظهارنامه در اداره ثبت اختراعات ایران به ثبت رسیده است که حدود ۱۰% از اظهارنامه‌ها، تایید و گواهی ثبت اختراع صادر شده است. از این تعداد، مالکیت بیش از سه چهارم از ثبت اختراعات مربوط به افراد حقیقی است و سهم حقوقی‌ها زیر ۲۵ درصد بوده است که از این سهم نیز، فقط ۳/۸ درصد آن مربوط به ثبت اختراع شرکت‌ها است. این نشان می‌دهد در کشور ما ثبت اختراعات به عنصری برای تکمیل ویترین رزومه‌ها و استفاده از امتیازات نهاد‌ها و ارگان‌های حمایتی مانند امتیاز نخبگی، ارتقای درجه دانشگاهی و مزایای دیگر تبدیل شده است چرا که در مقایسه با آمار کشور‌های پیشرویی نظیر آمریکا، سهم ثبت اختراعات حقوقی‌ها و حقیقی‌ها عکس ایران است.

دستورالعمل ناکافی ارزیابی ماهوی اختراعات، کمبود نیروی خبره، پایین بودن آگاهی کاربران مالکیت فکری، عدم تناسب هزینه‌های بررسی اختراعات، تعدد و پراکندگی مراجع ارزیابی دقیق (ماهوی) اختراعات، نبود بازدارندگی لازم در قانون برای مجرمین، کمبود انگیزه نوآوران برای ثبت اختراع، رقابت اندک در بازار اختراعات، مشکلات زیرساختی پایگاه داده اختراعات، افشای ناکافی و نادرست اختراع و عدم توجه به مقوله تجاری سازی، از جمله چالش‌های نظام ثبت اختراعات ایران است.

مشخص است که نظام ثبت اختراع کارکرد درستی از خود در سال‌های اخیر به نمایش نگذاشته است و تاثیرات اقتصادی اختراعات، آن چنان که باید در اقتصاد و زندگی مردم احساس نمی‌شود؛ چرا که نگاه رزومه سازی جایگزین نگاه کلان اقتصادی به مقوله اختراعات شده است. می‌بایست ارتباط نظام ثبت اختراعات و نظام ملی نوآوری در کشور مورد بازبینی قرار گرفته تا نظام ثبت اختراع بتواند کارکرد‌های اصلی خود را ایفا کند.

طرح حمایت از حقوق مالکیت صنعتی که کلیات آن در آذر ماه ۱۴۰۰ در مجلس شورای اسلامی به تصویب رسید، گامی بلند در راستای بهبود کارکرد‌های نظام ثبت اختراعات است. این نگاهِ رو به جلو، می‌بایست در طراحی سازوکار‌های اجرایی نیز لحاظ شده تا کشورمان هرچه سریع تر، جایگاه واقعی خود را در پازل نوآوری دنیا پیدا کند.

منبع: فارس