از فلسفه نماز عید فطر تا دلیل حرام بودن روزه در اولین روز شوال

عید سعید فطر، یکی از اعیاد مسلمانان در سراسر جهان و شروعی دوباره برای یک ماه بندگی است؛ اولین روز ماه شوال، با آداب و احکام خاصی همراه است و پرسش‌هایی را در ذهن اغلب افراد به وجود می‌آورد. از اینرو، در این مطلب، گفت و گویی با حجت الاسلام والمسلمین عبدالله حبیبیان، کارشناس مذهبی، پیرامون برخی از این پرسش‌ها انجام داده ایم که در ادامه می‌خوانید:

آقای حبییان، درمورد فلسفه نماز عید سعید فطر توضیح مختصری دهید.

به طور کلی، ماهیّت نماز ارتباط با خدا و از جهت لغوی هم به معنای دعاست. امّا نوع خاصی از دعا و خواندن خداست که تبدیل به عمل معین عبادی شده است و درمنظومه معرفتی اسلام، چند ماهیّت کلی برای آن تبیین شده است. اول، یاد خداست که انسان را از غفلت دور می‌کند، دوم، مسئله شکر است که انسان هر زمانی متوجه نعمت‌های خداوند می‌شود در برابر او بهترین ابزار تشکر را نماز می‌بیند و سوم، هر زمانی که انسان احساس ناامنی یا اضطراب و... دارد تلاش می‌کند به نماز پناه ببرد.

به همین دلیل، ما نماز‌های عادی یومیه را داریم که هم برای تشکر و هم برای یاد خدا هستند و یا نمازآیات را داریم که وقتی انسان نشانه‌هایی را می‌بیند که یادآور قیامت و سختی‌هایش است، به خداوند توجه می‌کند و به او پناه می‌برد و در این میان، نماز عید فطر را داریم که می‌تواند در قالب تشکراز نعمت درک ماه رمضان و به پایان بردن این ضیافت الهی تبیین شود و همچنین می‌تواند پایان ویژه و فوق العاده‌ای از ارتباط با خداوند در قالب عمل جمعی باشد چراکه روزه داری کاری فردی است که یکایک مومنان روزه می‌گیرند و پس از این که همه آن‌ها این عمل را انجام دادند، تلاش می‌کنند به شکل نمازی باشکوه، ارتباط جمعی ویژه را با خداوند برقرار کنند و تشکر عمومی‌دربرابر این ضیافت الهی داشته باشند و نکته‌ای که وجود دارد این است که درواقع، عید از ریشه بازگشت و عود است و در هر عیدی مثل سعید فطر، انسان‌ها بازگشتی به فطرت، منشا و مبدا شکل گیری تکون هستی خود دارند. از اینرو، وقتی انسان بازگشت و نگرشی جدید به وضعیت و اصل خود در کائنات دارد طبیعی است که به خالق خود و کسی که این ساختار را رقم زده است التفات و عنایت پیدا می‌کند و بهترین ابزاری که در برابر او می‌بیند خضوع و خشوع است که در قالب نماز تجلی پیدا می‌کند.

چرا روزه در عید سعید فطر حرام است؟

درواقع، وجوب روزه ماه مبارک رمضان و حرمت روزه در عید سعید فطر، دو روی یک سکه هستند و آن هم مسئله عبودیت و تسلیم در برابر خواست خداوند متعال است. زیرا عبودیت پروردگار در هر قالب و جلوه‌ای که خودنمایی کند یک روح بیشتر ندارد و آن هم این است که ما خودمان را بندگان مولی تعالی می‌بینیم چه او دستور به روزه داری و یا عدم روزه داری دهد.

در حقیقت، روزه ماه مبارک رمضان و عدم روزه آغاز ماه شوال، جلوه زیبایی از تعبد و تسلیم در برابر امر و نهی خداوند است که در رمضان، روزه گرفتن امری واجب است و در شروع ماه شوال و روز عید سعید فطر حرام است. اما بدنبال این موضوع می‌بینیم انسان مومن، با وجود تعبد و تسلیم در برابر امر الهی و انس وجودی او با ماه رمضان، به محض این که متوجه می‌شود پروردگار متعال، او را از روزه گرفتن نهی کرده است، روزه عید سعید فطر را کنار می‌گذارد و در وجودش، تسلیم و تعبد خودنمایی می‌کند و علاوه بر این، موارد دیگری نیز پیرامون ماهیت حرمت روزه ماه شوال مطرح است که روح انسان برای انجام امور عبادی و رفتار‌های اینچنینی ظرفیتی دارد و خداوند مهربان می‌خواهد به همان نسبتی که فرد، کار جدی و معنوی و عبادی کرده و اینچنین خود را تحت فشار قرار داده است، پس از آن به خود آرامش دهد و از این مرحله فراتر نرود و دچار افراط و تفریط نشود.

به همین دلیل، در پایان ماه مبارک رمضان، نه این که بنده اش را مختار بگذارد بلکه او را از ادامه روزه گرفتن نهی می‌کند چراکه از لحاظ شرایط جسمانی انسان‌ها نیز این کار مطلوب است که پس از ماه رمضان با یک فاصله کوتاه و منقطع، روند روزه داری خود را ادامه دهند تا جایی که در توصیه‌های منابع دینی هم به روزه دائمی‌سفارش نشده بلکه توصیه این است که بندگان در طول سال، سه روز در هر ماه یا دو روز در هفته روزه بگیرند و این موضوع نشان می‌دهد شاید مطلوب خداوند متعال از نظر شرایط جسمی‌و مزاجی بدن انسان نیز عدم استمرار مطلق باشد که در برخی از ایام، روزه داری را حرام کرده اند.

آیا افرادی که از غروب شب عید مهمان باشند فطریه بر عهده میزبان است و اگر آن شب، هلال ماه رویت نشود و عید نباشد تکلیف فطریه مهمان یا مهمانان چیست؟

تقریباً نظر اغلب مراجع این است که با یک شب مهمان شدن، فطریه به عهده میزبان نیست مگر این که از نظر عرفی، با همین یک شب مهمان شدن هم، مهمان نان خور میزبان محسوب شود که اگر به عرف مراجعه کنیم، می‌بینیم کسی با یک یا دو سه شب مهمان شدن، نان خور میزبان محسوب نمی‌شود و کسی نمی‌گوید نان خور این خانواده است چراکه در آن شب، مهمان محسوب می‌شود و به همین دلیل، عمده مراجع قبول دارند که فطریه مهمان بر عهده میزبان به شمار نمی‌آید مگر شرطی که مطرح کردم از نگاه عرف محقق شود و تقریبا چنین چیزی وجود ندارد. امّا اگر آن شب، عید نباشد مشخص است که تکلیف زکات فطره بر عهده میزبان و مهمان حاصل نشده است و زمانی تکلیف وجوه حاصل می‌شود که غروب قطعی شب عید فطر مشخص شود. یعنی اگر ما گمان کنیم شب عید است و فردا معلوم شود که چنین نیست اصلا تکلیف زکات فطره به گردن کسی نیست و اگر پرداختی هم انجام شده است، مصداق فطریه نخواهد بود.

آیا زکات فطره باید در روز‌های نزدیک به عید سعید فطر کنار گذاشته شود و تکلیف افرادی که دِینِ فطریه بر عهده شان است، چیست؟

از جهت فقهی گفته می‌شود برای کسی که نماز عید فطر شرکت می‌کند بنابراحتیاط واجب، قبل از رفتنش زکات فطره را پرداخت کند یا مبلغ را کنار بگذارد و اگر موفق به شرکت در نماز نمی‌شود تا قبل از ظهر روز عید، زکات فطره را یا به فقیر پرداخت کند و یا آن را کنار بگذارد تا با فاصله‌ای بتواند به فرد نیازمند و یا فرد واسطه این مبلغ به فقرا برساند و بدنبال آن، افرادی که دِین فطریه بر عهده شان است و از قبل نداده اند باید مبلغ را پرداخت کنند و اگر امسال با تاخیر می‌خواهند این تکلیف را انجام دهند تاخیر جایز نیست و پرداخت آن قاعده‌ای دارد چراکه تکلیف از عهده فرد ساقط نمی‌شود.

درمورد فطریه سادات توضیح مختصری دهید که آیا زکات فطره به همه سادات تعلق می‌گیرد یا شرایط خاصی دارد؟

سید از جهت وجوب زکات یا جواز گرفتن آن فرقی با دیگران ندارد. یعنی اگر می‌تواند درآمد سالانه خود را تامین کند باید زکات فطره را دهد یا اگر فقیر است، فطریه به او تعلق می‌گیرد چراکه مستحق دریافت زکات فطره است و فقط تفاوت در این است که فرد سید نمی‌تواند زکات غیر سادات را بگیرد و صرفا می‌تواند فطریه سادات را اخذ کند و در این میان، فرد غیر سید نباید به فقیری که سید است زکات فطره دهد که معیار پدر به عنوان سرپرست خانواده است.