قلعه جلال الدین گرمه که بر روی تپه نسبتا مرتفع سنگی قرار گرفته و برگی از تاریخ نظامی ایران است و در آن می‌توان، شرح آمادگی‌ها برای مقابله با ناامنی ها، رویارویی سربازان و سایر اقدامات نظامی را در آن خواند، قلعه‌ای که در بلندای کوه بر تمام دشت اطراف محور شهرستان گرمه به جاجرم مشرف است.

این بنای باشکوه در منطقه کویری در سده‌های ۶ و هفتم هجری ساخته شده است. قرار گرفتن در بلندای کوه و با داشتن دیوار‌های ستبر و مستحکم و ارتفاع برج و باروها، قلعه جلال الدین را به دژی نفوذ ناپذیر تبدیل کرده است و کاربری این قلعه نظامی بوده است، این بنا برای اهداف نظامی و به احتمال زیاد برای امنیت راه‌ها ایجاد شده است.

قلعه جلال‌الدین از سنگ و آجر و گچ ساخته شده است، این قلعه با پلانی ۶ گوش، دارای ۶ برج مدور در اطراف است و در ورودی آن در ضلع جنوبی قرار دارد که در گذشته عمارتی نیز بالای در ورودی قرار داشت.

این قلعه در داخل دارای چهار اتاق است که در میان برج‌ها ساخته شده است. در بدنه دیوار‌های داخلی خمره‌هایی وجود دارد که برای جمع‌آوری آب و آذوقه ایجاد شده است.

در ضلع جنوبی و سمت راست در ورودی این قلعه راه پله‌ای برای دسترسی به برج‌های نگهبانی قرار دارد و روزنه‌هایی در تمام طول دیوار‌های اطراف و برج‌ها نیز ایجاد شده‌است.

در پایین و ضلع جنوب غربی قلعه چشمه آب شیرینی وجود دارد که آن نیز موسوم به جلال‌الدین است. آب آن به طرف جنوب شرق و به طرف جاجرم جریان دارد.

وجود این چشمه پر آب در دل کویر و در پای تپه این قلعه می‌تواند یکی از مهم‌ترین دلایل بنای قلعه در این مکان باشد، از دیگر دلایل بنای این قلعه در این مکان می‌توان به موقعیت راهبردی و مشرف بودن آن بر سراسر منطقه اشاره کرد.

عمده مصالح این قلعه از سنگ و ملاط ساروج و در بعضی نقاط از آجر است. ارتفاع برج‌ها و دیوار‌های آن حدود ۱۲ متر است.

قلعه جلال الدین در گذشته دو یا سه طبقه بوده که این قلعه را به شهر جاجرم متصل می‌ساخت، این قلعه مشابه قلعه‌های نظامی اسماعیلیان و نمونه‌ای از قلعه الموت است که گفته می‌شود جلال الدین حسن نو مسلمان از فرقه اسماعیلیه در این قلعه زندگی می‌کرده و برای پناه گرفتن از دست دشمنان طراحی شده است.

موقعیت جغرافیایی قلعه بر سر راه ارتباطی شهر‌ها و مراکز مهم شمال شرق فلات ایران همچون نیشابور، جرجان، مرو و خوارزم سبب شد تا اهمیت راهبردی قلعه دو چندان باشد.

قلعه جلال الدین از نظر ابعاد معماری در نوع خود کم نظیر است و باروی آن در تراز پایین و تا ارتفاع پنج متری نزدیک به سه متر ضخامت دارد و در کف برج‌ها و راهرو‌های تراز فوقانی باروی قلعه خمره‌های بزرگی کار گذاشته شده که در مواقع نیاز آب یا آذوقه مورد نیاز را تامین می‌کرده است.

هر یک از این خمره‌ها نزدیک به ۱۵۰ لیتر حجم دارند و با در نظر گرفتن مجموع ۱۲۸ خمره موجود در فضا‌های مختلف برآورد می‌شود در این ظروف حدود ۱۹ هزار لیتر یا ۲۰ تن مایع یا غله ذخیره می‌شده است.

چاهی به قطر حدود سه متر در گوشه غربی حیاط قلعه حفر شده است که شاید دسترسی قلعه نشینان به منبع آب دایمی را فراهم می‌کرده است و با توجه به بستر صخره‌ای قلعه، بی تردید حفر این چاه در دل سنگ از شاهکار‌های مهندسی در زمان خود بوده است.

قلعه دارای ۶ برج است که چهار برج آن دو طبقه که طبقه پایین برای استراحت نگهبان‌ها و طبقه بالا برای دیده بانی استفاده می‌شده و دو برج دیگر سه طبقه هستند که طبقه اول برای استطبل طبقه دوم استراحت نگهبانان و طبقه سوم برای دیده بانی بوده است.

طبقه دوم این دو برج از طریق راهرویی به هم متصل می‌شود که با تیرکش‌هایی نور آن تامین می‌شود.

قلعه جلال الدین در بین عوام مردم منتسب به جلال الدین خوارزمشاه است که احتمال آن بسیار کم است و همان گونه که اشاره شد بیشتر این قلعه‌ها در زمان اسماعیلیان ساخته شده و تاریخ دانان آن را به جلال الدین حسن نو مسلمان منتسب می‌کنند.

سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری با هدف احیای قلعه جلال الدین به عنوان موزه از سال ۸۶، مطالعه و مرمت این بنا را به طور متمرکز آغاز کرد و در خرداد سال ۱۳۹۰ این بنا با عنوان موزه معرفی شخصیت‌های جلال الدین شهیر تاریخ ایران با تاکید بر شخصیت جلال الدین خوارزمشاه افتتاح شد.

این قلعه به «قلعه جلال الدین» معروف است، اما نمی‌توان آن را به یقین به هیچ کدام از شخصیت‌های معروف جلال الدین در تاریخ ایران منسوب کرد.

در ضلع شرقی موزه در طبقه اول شرح احوال و آثار شخصیت‌های معروف جلال الدین در قالب تابلو‌هایی به بازدیدکننده معرفی شده است.

یکی از وی‌ژگی‌های منحصر به فرد این موزه-قلعه که آنرا از نظر محتوایی از نمونه‌های مشابه خود متمایز ساخته شیوه پرده خوانی و نقالی در آن است که نوعی نمایشِ مذهبی و ملی ایرانی است.

در این نمایش، داستان تصویری نقش شده بر پرده‌های درون هر برج به شیوه نقالی روایت می‌شود که در آن وقایع تاریخی دوران مغول و مصایب اولیای دین با کلام آهنگین بازگو می‌شود. برج‌های موجود در موزه به این نوع روایتگری اختصاص داده شده است و در هر برج پرده‌ای با داستانی جداگانه نصب شده است.

از ویژگی‌های منحصر به فرد این موزه استفاده از سامانه دیجیتال برای پخش این نوع روایتگری در هر کدام از برج‌ها به صورت جداگانه است.

سایر قسمت‌های نمایشی موزه در مسیر‌های بازدید قرارگرفته که این ویژگی به بازدید امکان می‌دهد تا ضمن حرکت در مسیر و مرتفع‌ترین قسمت‌های قلعه، با ویژگی‌های معماری نظامی، مصالح بکار رفته، خمره‌های تاریخی کار گذاشته شده در دل دیوار‌های قلعه و در نهایت شیوه‌های تدافعی قلعه‌های تاریخی از نزدیک آشنا شود.

از جمله امکانات این موزه که برای رفاه حال مسافران آماده شده سرویس بهداشتی، پارکینگ و سفره خانه سنتی در کنار چشمه زیبای جلال الدین است.

طرح گردشگری قلعه جلال الدین در دهه فجر سال ۹۱به بهره برداری رسید. اجرای این طرح گردشگری شامل آبرسانی، نورپردازی، ساخت سرویس بهداشتی، ساختمان نگهبانی و توقفگاه خودرو در مجاورت موزه قلعه جلال الدین است.

با مرمت قلعه جلال الدین و تبدیل فضای آن به موزه، برای رفاه گردشگران در بازدید از این اثر تاریخی، اجرای طرح گردشگری مزبور اجرا شد.

این اثر تاریخی در سوم بهمن سال ۱۳۵۶ با شماره ثبت ۱۵۷۷ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

منبع: ایرنا