مشهد با هشت پهنه، بزرگترین جمعیت حاشیه‌نشین کشور را، در بیش از ٧٠ محله خود با جمعیتی افزون بر یک میلیون نفر در خود جای داده است و این در حالی است که جمعیت این کلانشهر طبق آمار‌های غیررسمی اکنون به مرز پنج میلیون نفر رسیده است و بر اساس چشم انداز‌های آینده، قرار است با گسترش شهر، این جمعیت نیز افزایش یابد.

این گزارش قصد ورود به ابعاد فرهنگی، اجتماعی و جمعیتی این منطقه ندارد و تنها می‌خواهد تا توجه مخاطبان را به استقرار ٧٠ درصد بنا‌های ناپایدار استان در این مناطق جلب کند.

هم اینک بسیاری از افراد که به دلیلی مشهد را برای سکونت انتخاب می‌کنند، به دلیل گرانی مسکن در این ابرشهر، مجبور به سکنی گزیدن در حاشیه شهر می‌شوند و این در حالی است که مشکلات زندگی در حاشیه شهر متفاوت از دیگر مناطق است و البته مسوولان مدیریت شهری عمدتا به بیان اجرای کلیات طرح تحول حاشیه شهر بسنده کرده و کمتر ابعاد مختلف این طرح را برای اهالی رسانه تبیین کرده اند.

بسیاری از مسئولان استانی و کشوری در سخنان خود، بار‌ها از نگرانی رهبر معظم انقلاب از وضعیت حاشیه شهر مشهد سخن گفته و می‌گویند، اما در عمل برای رفع این نگرانی و معضل، حرکتی لاک پشتی داشته و اقداماتی کرده اند که اثربخشی چندانی نداشته است.

محمد آیینی معاون وزیر راه و شهرسازی و مدیرعامل شرکت بازآفرینی شهری ایران اعلام کرده است که در برنامه تحول و بازآفرینی حاشیه شهر مشهد در سال اول هفت هزار میلیارد تومان برنامه مشترک در قالب ٢٠٣ پروژه انجام شده که تا کنون حدود ۵٠ درصد تحقق یافته است.

او با اشاره به تصویب اولین اقدام مشترک در شهر مشهد در دولت سیزدهم با ابتکار استاندار خراسان رضوی افزود: ۲ مشکل اساسی در این محدوده‌ها وجود دارد که نخستین آن فراوانی بنا‌های ناپایدار است که باید در قالب نوسازی مسکن برطرف شود و دوم اینکه کلانشهر مشهد به تنهایی ٧٠ درصد بنا‌های ناپایدار استان را در خود جای داده است.

این مقام مسئول ادامه داد: مهمترین مشکل کنونی، کمبود خدمات در حوزه‌های هفتگانه آموزشی، درمانی، بهداشتی، ورزشی، انتظامی و معابر خاکی این محلات و نیز گذرگاه‌هایی است که از لحاظ بهداشت محیطی مشکل دارند.

 آیینی بیان کرد: در برنامه تحول حاشیه شهر به همه این موارد توجه شده است و اکنون جریان نوسازی مسکن و تامین خدمات در این محلات، تبدیل به یک جریان اجتماعی شده است.

حاشیه شهر مشهد در حال فربه شدن است

مجتبی قدسی روحانی یک کارشناس ارشد مسکن با اشاره به تاثیر رشد مناطق حاشیه‌ای در بدقواره شدن شهر، گفت: حاشیه شهر مشهد هر ساله در حال گسترش و فربه‌تر شدن است، زیرا قیمت مِلک در این شهر افزایش بسیاری یافته است.

او  افزود: به همین دلیل خانه دار شدن برای بسیاری از اقشار ضعیف جامعه به یک آرزوی محال تبدیل شده و بر این اساس حاشیه شهر و روستا‌های اطراف مشهد مورد توجه قرار گرفته است.

این  کارشناس ارشد مسکن ادامه داد: از سوی دیگر با توجه به گران شدن روزانه مصالح، برخی از افراد شخصی ساز، به سمت استفاده از مصالح کم ارزش و یا ساخت بدون استاندارد می‌روند، ولی انبوه سازان عمدتا با توجه به اینکه باید استاندارد‌ها را رعایت کنند، مجبورند که در ساخت مسکن به کیفیت مسکن نیز توجه دارند.

روحانی بیان کرد: بر همین اساس لازم است تا انبوه سازان با فعال‌تر شدن در این مناطق، همراه با نهاد‌های متولی ساخت و ساز مسکن، اقدام به ساخت مسکن بادوام کرده و با فعالیت اصولی خود، از شمار ساختمان‌های ناایمن این مناطق بکاهند.

او تصریح کرد : از سوی دیگر و با توجه به اینکه قیمت زمین در حاشیه شهر نسبت به سایر نقاط شهر ارزانتر است و در قیمت تمام شده مسکن نیز تاثیر دارد، باید در ساخت و ساز، استاندار‌ها رعایت شود، ولی گران شدن مصالح باعث شده تا قیمت تمام شده بالا برود و تعیین قیمت قطعی ساختمان رای انبوه ساز نیز چندان امکان‌پذیر نیست.

وی افزود: انبوه سازی، نیازمند زمین‌هایی در ابعاد بزرگ مقیاس است که در مناطق حاشیه‌ای شهر کم نیست، اما نکته قابل توجه، آن است که این زمین‌ها کاربری مسکونی ندارد که با مشارکت شهرداری، شورای شهر و همکاری ستاد بازآفرینی، برخی از زمین‌های حاشیه شهر، در اختیار مجموعه‌های انبوه ساز قرار گرفته است.

ضرورت توجه به نقش کانونی حرم رضوی

برخی از نقاط شهر مشهد در گذشته محلاتی کوچک بودند که اکنون به واسطه بزرگ شدن شهر، در داخل حریم شهری قرار گرفته اند و این در حالی است که نقطه کانونی شهر مشهد وجود بارگاه منور رضوی است و حال آنکه بیشترین امکانات شهری به سمت غرب این شهر رفته است که اصلاح این وضعیت و رسیدن به یک توازن شهری، نیازمند داشتن توجه همزمان به همه نقاط شهر است.

اکنون متاثر از نگاه معوجی که وجود داشته است، از حرم مطهر رضوی تا انتهای محله حر و خروجی شهر به سمت سرخس حدود ۶ کیلومتر فاصله است و حال آنکه از حرم تا محله مجیدیه در غرب مشهد، فاصله‌ای ۲۶ کیلومتری وجود دارد.

کارشناسان چند نوع مخاطره در بافت‌های فرسوده را برشمرده اند، به گونه‌ای که می‌توان به ساخت و ساز در مجاورت حرایم طبیعی مانند رودخانه‌ها و گسل ها، ساخت و ساز در مجاورت بافت‌های تاریخی و سکونتگاه‌های غیر رسمی که در محدوده خارج از شهر قرار دارند، اشاره کرد.

وجود اراضی موقوفه

بیشتر مناطق شهر مشهد در وقف حرم رضوی و یا موقوفه گوهرشاد محسوب می‌شود و از سوی دیگر برخی موقوفه‌های دیگری هم در شهر وجود دارد که باید بر اساس نیّت واقف مورد استفاده قرار گیرد.

بر همین اساس تولیت آستان قدس رضوی اخیرا در دیدار با وزیر راه و شهرسازی به اقدامات این آستان اشاره کرد که به میزان توان و امکانات تلاش کرده تا ضمن رعایت حقوق شرعی و ملاحظات وقف، برخی مشکلات حاشیه شهر مشهد را رفع کند، اما رفع مشکلات این مناطق نیازمند اراده‌ای ملی و همراهی مدیران کشوری برای اجرای طرح‌های پیش‌بینی‌شده است.

حجت الاسلام احمد مروی بر توجه به صیانت از موقوفات در طرح‌های شهرسازی تاکید و عنوان کرد: زمین‌های موقوفه آستان قدس رضوی متعلق به حضرت رضا (ع) است که واقفان با خلوص نیت وقف کرده‌اند و ما موظف به نگهداری و عمل به نیات آنان هستیم.

وی توسعه متوازن شهر مشهد را ضروری خواند و گفت: توسعه مشهد باید به صورت متوازن و با محوریت حرم مطهر صورت پذیرد؛ اکنون این نگرانی وجود دارد که در آینده تمام آثار شهری و امکانات به یک سمت شهر برود و مناطق پیرامونی حرم مطهر به بافتی فرسوده و قدیمی مبدل شوند؛ که آستان قدس برای تحقق توسعه متوازن مشهد، آمادگی کامل برای همکاری دارد.

بنا‌های فرسوده برازنده مشهد نیست

همان گونه که اشاره شد، گسترش شهر مشهد به گونه‌ای نامتوازن است و از سوی دیگر اضافه شدن برخی از روستا‌ها و مناطق کمتر برخوردار به شهر مشهد، موجب ساخت و ساز‌های بسیاری در آن شده است.

بر اساس آمار‌های رسمی وزارت راه و شهرسازی، بیش از ۹۰ درصد از مناطق کشور روی خط زلزله قرار دارند و نزدیک به ۴۳ درصد واحد‌های مسکونی کشور نیز فاقد اسکلت و غیرمقاوم است که این میزان در محلات هدف بازآفرینی بیشتر است. همچنین ۲ میلیون ۷۰۰ هزار بنای ناپایدار فاقد هر گونه سازه بنتی در کشور وجود دارد که در این واحد‌ها حدود ۱۰ میلیون نفر زندگی می‌کنند که در معرض خطر قرار دارند.

همین وضعیت در مورد شهر مشهد نیز صادق است به طوری که برخی از صاحبان زمین در این کلانشهر، دست به ساخت و ساز‌هایی زده‌اند و متاسفانه نظارت شهرداری بر آن‌ها کافی نبوده و متاثر از این وضعیت در برخی محلات بنا‌هایی غیراصولی و به دور از استاندارد ساخته شده اند که شاید با خفیف‌ترین زلزله ها، مصیبتی بزرگ را رقم بزنند.

وزیر راه و شهرسازی با بیان اینکه رسیدگی مجدانه‌ای برای اصلاح بافت‌های ناهمگون و ناپایدار شهری لازم است، توفیق در این بخش را در گرو تبدیل آن به جریانی اجتماعی و مردمی دانست.

مهرداد بذرپاش گفت: بنا‌های فرسوده و ناهمگون برازنده مشهد الرضا (ع) نیست، این بافت‌های ناهمگن به دلیل کم توجهی‌ها و برنامه ریزی نامناسب در سال‌های قبل بیشتر شده است، اما اکنون دیگر وقت پیدا کردن مقصر نیست و باید تلاش شود مشکلات این بافت‌ها برطرف شود.

وی اظهار کرد: اگر با همین رویه‌های معمول اداری که با تغییر مدیران و مساله اعتبارات تحت تاثیر قرار می‌گیرد، بخواهیم به مساله بافت فرسوده بپردازیم، همچنان عقب خواهیم ماند.

وزیر راه و شهرسازی با بیان اینکه سالهاست که از مساله حاشیه شهر مشهد سخن به میان می‌آید، افزود: باید مساله بازآفرینی شهری و رفع مساله حاشیه شهر تبدیل به مطالبه اجتماعی میان مردم و مسوولان شود.

بذرپاش گفت: یکی از اصلی‌ترین وظایف وزارت راه و شهرسازی، تسهیل تامین مسکن است، برهمین اساس ساخت مسکن در همین بافت‌های فرسوده توسط خود مردم و متناسب با شرایط و ویژگی‌های اجتماعی و محلی آن‌ها باید انجام شود.

وی رفع مسائل حاشیه شهر مشهد را دغدغه رهبر انقلاب دانست و اظهار داشت: بافت هدف در طرح بازآفرینی شهری حاشیه شهر مشهد و بافت فرسوده است، که یک سوم جمعیت این کلانشهر را در خود جای داده است و برهمین اساس اجرای طرح اهمیت دوچندانی می‌یابد.

رشد ۵۷ درصدی طرح تحول در حاشیه شهر

فرماندار مشهد گفت: با ایجاد ستاد بازآفرینی شهرستان از هشتم مردادماه گذشته طرحی شامل ٢٠۴ پروژه برای ساماندهی حاشیه شهر مشهد به تصویب رسید.

محسن داوری افزود: حاشیه شهر به هشت پهنه و محله تقسیم شده و طرح‌ها توسط چهار حوزه شامل ستاد بازآفرینی، دستگاه اجرایی شهرداری و نهاد‌های مردمی و خیران در دست پیگیری است.

وی افزود: ٧٠ پروژه توسط ستاد بازآفرینی، ۵١ پروژه توسط دستگاه‌های اجرایی و شهرداری مشهد در دست اجرا است و نهاد‌های عمومی، مردم و خیران نیز تامین ۵۵١ میلیارد تومان از اعتبارات این پروژه‌ها را بر عهده خواهند گرفت.

فرماندار مشهد بیان کرد: با توجه به عقب ماندگی برخی از زیرساخت‌ها نسبت به سرانه کشوری و استان، دستگاه اجرایی را مکلف کردیم که ٣٠ درصد بودجه خود را در حاشیه شهر هزینه کنند و تاکنون ۵٣ درصد پروژه‌ها اجرایی شده است و چند دستگاه نیز ۱۰۰ درصد فعالیت خود را به اجرا رسانده اند.

داوری گفت: شهرداری مشهد ۶٩ پروژه را با مبلغ بیش از سه هزار و ۷۰۰ میلیارد تومان در دستور کار قرار داده که تاکنون ۵٧ درصد پیش رفته است.

طرح تحول حاشیه شهر مشهد در دست اجراست

حسن موحدیان رئیس شورای اسلامی شهر مشهد نیز گفت: طرح‌های ورزشی و فرهنگی حاشیه‌شهر، می‌تواند کانون شکوفایی نوجوانان این محدوده‌ها باشد.

او  افزود: با سیاست‌های جدید شورا، اقدامات خوبی در حاشیه شهر انجام شده است، اما هنوز نیاز به تلاش بیشتر است، زیرا از ماموریت‌های مهم شورای ششم اجرای عدالت است و باید عقب‌ماندگی‌های حاشیه شهر مشهد مرتفع شود.

این مقام مسئول  با اشاره به طرح انتقاداتی نسبت به گسترش امکانات در حاشیه شهر، ادامه داد: معتقد هستیم توسعه و پیشرفت شهر و کشور مدیون همین مردم است و نباید از آنان غفلت شود و امیدواریم مردم هم در این خصوص مساعدت کنند و با همکاری آن‌ها در نگهداری و توسعه این فضاها، شاهد شکوفایی نوجوانان این منطقه باشیم.

علی رضازاده همدانی مدیرعامل سازمان بازآفرینی فضا‌های شهری مشهد نیز با اشاره به اینکه شیب خدمت‌رسانی به سمت حاشیه شهر مشهد حرکت کرده است، گفت: افتتاح طرح‌های جدید در این مناطق که به همت مدیریت شهری رقم خورده است، سطح گسترده‌ای از جمعیت شهری را دربر می‌گیرد.

او افزود: بیش از ۴٢ درصد بودجه عمرانی مشهد در حاشیه شهر هزینه می‌شود که پیش‌تر، این رقم در بهترین حالت ١٢ درصد بود و این موضوع نشان‌دهنده کار جدی در پهنه‌ای وسیع از شهر است.

مدیرعامل سازمان بازآفرینی فضا‌های شهری مشهد  ادامه داد: در طرح تحول این موضوع در ۶ حوزه و ۶٩ رده خدمتی تعریف شده است و طرح‌ها با نگاه به بطن جمعیتی در حال اجراست.

رضازاده‌همدانی بیان کرد: تنوع طرح‌های زودبازده زیاد است و از حمل و نقل تا فرهنگی و فضای سبز را شامل می‌شود که بهره‌برداری از ۹ زمین ورزشی، بخش کوچکی از برنامه تغییر تحول و طرح‌های زودبازده به شمار می‌رود.

او تصریح کرد: طرح‌های زودبازده از اولین مصوبه‌های شورای شهر مشهد بود و در این قالب به هر محله ۱۰ میلیارد تومان اختصاص یافت.

نقش نهاد‌های حمایتی و سازمان‌های مردم‌نهاد در تحول حاشیه شهر

مشارکت در انجام کار‌ها می‌تواند بر کیفیت آن تاثیر بگذارد و لازم است نهاد‌های حمایتی دولتی در کنار نهاد‌های مردمی در این موضوع مشارکت داشته باشند و از این ظرفیت به خوبی بهره گرفته شود.

مجتبی قدسی روحانی مدیرعامل خیریه مسکن سازان اهل بیت (ع) توس  گفت: این خیریه به صورت تخصصی در حوزه ساخت مسکن فعال است و ساخت ۱۵ مجموعه مسکونی را هدف گذاری کرده که تاکنون ساخت ۲ مجموعه را به پایان رسانده است.

او افزود: سعی شده است یک‌سوم از مسکن ساخته شده در اختیار اقشار کمتر برخوردار زیر پوشش سازمان بهزیستی و کمیته امداد امام خمینی (ره) قرار گیرد؛ از سوی دیگر برخی از خیریه‌های معروف و شناسنامه دار شهر نیز، تعدادی از این واحد‌ها را خریداری کرده و در اختیار افراد زیر پوشش خود قرار می‌دهند.

مدیرعامل خیریه مسکن سازان اهل بیت (ع) توس  ادام داد: در کنار این واگذاری‌ها، تعدادی از واحد‌ها هم به صورت آزاد و برای تامین هزینه‌های مجموعه به فروش می‌رسد تا کرامت انسانی در این مجموعه‌ها حفظ شود، زیرا با سکونت این افراد، سطح محله از نظر فرهنگی بالاتر رفته و از یکدستی خارج می‌شود.

روحانی بیان کرد: در این مجموعه سعی شده است تا در کنار ساخت منازل مسکونی، طرح‌های عمرانی، زمین ورزش و فضای فرهنگی از جمله قرائت خانه و درمانگاه بهداشتی هم ساخته شود تا شرایط زیستی ارتقا پیدا کرده و در آینده شاهد کاهش آسیب‌های اجتماعی و ناهنجاری‌ها در این مناطق باشیم.

او تصریح کرد: از سوی دیگر با فراهم شدن زیرساخت‌های فرهنگی، سازمان‌های تبلیغی و فرهنگی امکان فعالیت در این فضا را پیدا می‌کنند و لازم است این نهاد‌ها هم پای کار بیایند.

بنابر آمار رسمی شهرستان مشهد چهار میلیون نفر جمعیت دارد که بیش از ۳.۵ میلیون نفر آنان در کلانشهر مشهد سکونت دارند. یک میلیون و ۳۰۰ هزار حاشیه نشین نیز در بافت ناهمگن و متراکم شهری و ۱۲۸ روستای چسبیده به بافت شهری زندگی می‌کنند.

بر اساس اعلام استانداری خراسان رضوی حدود یک میلیون نفر از اتباع افغانستانی در مشهد و به ویژه حاشیه این کلانشهر سکونت دارند که فقط نیمی از آنان دارای مجوز اقامت، گذرنامه و یا کارت آمایش هستند.

منبع: ایرنا