«امسال ۲۹ ماه رمضون رفته بودم دهات، وقتی برگشتم گفتن تاق عصارخونه اومده پایینو الآن می‌ریزه. زنگ زدم که بیان ببینن. بار سقف سنگین شده بود. اومدن و خیلی از سقفشو خالی کردنو ریختن کف. بار کفم سنگین شد و یه قسمتش کشیده پایین!» این را پیرمرد مهربان عصارخانه جماله می‌گوید؛ محمدمهدی محبی که حدود ۱۲ سال است هر صبح تا شام به عصارخانه کوی جماله می‌آید و چند سالی می‌شود در این عصارخانه، آبغوره و سرکه و آبلیمو می‌فروشد. صحبتش درباره ریزش بخشی از سقف این عصارخانه عهد صفوی است و ما نیز به همین منظور از مسجد جامع که مدتی قبل یک خانه صفوی در یک‌قدمی آن تخریب شد به سمت این بنای خاص و شگفت می‌رویم. عصارخانه درب حمام شیخ که به عصارخانه کوی جماله شهرت بیشتری دارد در کوچه‌ای به همین نام قرار دارد، بنایی متعلق به دوره صفوی که سال ۱۳۴۹ با شماره ۹۰۵ در فهرست میراث ملی ایران به ثبت رسیده است.

فضای عصاخانه حتی سکوی کوچکی که در قسمت ورودی آن قرار دارد مملو از خاک است! هنوز در خاطر داریم «حاج محمدحسن ربیعی» که مالکیت بخشی از عصارخانه را در اختیار داشت تا یک سال قبل زنده بود و روی این سکو می‌نشست و چای می‌نوشید...

بخش‌هایی از سقف عصارخانه جداشده و چندتکه چوب به‌موازات یکدیگر روی حفره ایجاد شده در کف قرار گرفته‌اند. محمد مهدی ربیعی (همان پیرمرد خوش‌زبان عصارخانه) می‌گوید: «چند سال پیش این‌طرفِ سقف اومد پایین و تاق زدن، بعد این‌طرف اومد پایینو دوباره تاقش زدن، وقتی اومد پایین بارون نیومده بود که، اصلاً چند سال پیش بارون نیومد، ولی خودبه‌خود بارش سنگین بود و تاق اومد پایین، ولی یه آجر توی سر کسی نخورد، چون اگه خدا بخواد نگهداری کنه همینه.»

او ادامه می‌دهد: «امسال ۲۹ ماه رمضون من رفته بودم دهات، وقتی برگشتم گفتن تاق اومده پایینو الآن میریزه. زنگ زدم که بیان ببینن، خب بارش سنگین شده بوده، اومدنو خیلی سقفشو خالی کرد و ریختن کف. بار کفم سنگین شد و یه قسمتش کشید پایین»

بعد از آن، یکی از تخته‌هایی که روی کف قرار داده بلند می‌کند و می‌گوید: «این زیرو ببین اینجا زیرزمینه ساختمونه یعنی هم کف اینجاس هم سقف زیرزمینه. سقف اینجا را خالی کردن ریختن رو سقف زیرزمین، اونم بارش سنگین شد و یه قسمتش کشیده پایین.»

عصارخانه کوی جماله در حالی به حالت مخروبه درآمده که بنا به گفته محسن بهزاد، پژوهشگر معماری ایرانی، عصارخانه‌ها بخشی از معماری صنعتی ایران را تشکیل داده‌اند، به‌نحوی‌که عصر شکوفایی آن‌ها زمان صفویه است و در آن دوره آن‌قدر با زندگی روزمره مردم آمیخته‌شده بود که ضرب‌المثل‌ها، اشعار، بازی‌ها و حتی کنایه‌های مردم تحت تأثیر اصطلاحات فنی آن‌ها قرار داشت، اما از آن دوره به این‌سو در فراز و نشیبِ رونق و رکود بوده‌اند و در دوره قاجار درنتیجه‌ی رکود این حرفه، اکثراً بسته شدند تا اینکه با انقلاب صنعتی در ایران صنایع بزرگ‌تر و مکانیزه‌ای پدید آمد و صنایع قدیمی در آستانه نابودی قرار گرفت. با ورود صنعت برق به ایران و کاهش تقاضا برای تهیه روغن چراغ، این صنعت از حالت نیمه انحصاری خارج شد و سوخت روغن چراغ برای تأمین روشنایی جایگاه خود را از دست داد تا اینکه رفته‌رفته عصارخانه‌ها به حالت رکود درآمده و بسته شدند. 

بهزاد می‌گوید: عصارخانه‌ها صرفاً یک محیط فنی و کارگاهی نبودند، بلکه محیط کالبدی شامل ابزار و ادوات، نور، دانش و علوم مکانیکی و شیمی، جزئی از ساختار عصارخانه‌ها به‌شمار می‌رفت. محصولی که از این کارگاهِ چندبُعدی به دست می‌آمد، در خوراک، روشنایی و در بخش‌های مختلف صنعت مانند نقاشی، فناوری چوب و در هنر و معماری شهر اصفهان و غیره، کاربرد داشته است؛ همچنین از روغن‌های به‌دست‌آمده از عصارخانه در آب‌بندی، درزبندی و ساخت ملات‌های وابسته به آن در سازه‌های آبی استفاده می‌شد.

او که کارشناس ارشد مهندسی معماری است با اشاره به قداست خاص عصارخانه‌ها در فرهنگ این مرزوبوم و با بیان اینکه نور به‌جز روشنایی، هدایتگر به سمت علم و پاکی است و تنها ماده‌ای است که در این عالم از آلودگی و غبار مبرا است و خداوند نیز در قرآن خود را نور معرفی کرده که منشأ زیبایی‌ها و لطافت‌ها است، بیان می‌کند: عصارخانه‌ها یکی از صنوفی بود که تقریباً نیمه انحصاری و در اختیار دولت صفوی قرار داشت که به‌مرور به اقشار دیگر جامعه واگذار شد و وجود اولین عصارخانه و قدمت آن به نام عصارخانه شاهی دلیل بر این ادعا است. معماری عصارخانه‌ها نیز به‌عنوان یکی از عناصر ارزشمند تاریخ و معماری اصفهان کاملاً مشابه بنا‌های عصر صفوی و یا همان شیوه اصفهانی است که به قول مرحوم «پروفسور آرتور پوپ» سازه‌های این دوره، آمیزه‌ای از عقلانیت و تخیل و تا حدی غیرمعمول است.

بهزاد می‌افزاید: عصارخانه کوی جماله که قدمت آن به دوران صفویه بازمی‌گردد در بازار عربان، یکی از قدیمی‌ترین بازار‌های اصفهان قرار دارد و به عصارخانه درب حمام شیخ معروف بوده است، همچنین به جهت مالکیت چندساله‌ی مرحوم حاج «محمدحسین ربیعی» و اجدادشان به «عصاری ربیعی» نیز شهرت داشت، اما اکنون به «عصارخانه کوی جماله» نام‌گذاری شده است؛ البته در بازار عربان غیر عصارخانه کوی جماله، عصارخانه دیگری نیز وجود داشته که در دوره قاجار تخریب شد.

او با بیان اینکه عصارخانه کوی جماله به بنا‌های تاریخی مسجد جمعه، حمام شیخ بهایی، مسجد شیره‌پز‌ها و خانه مرحوم عباس بهشتیان نزدیک است، می‌افزاید: این عصارخانه حدود ۹۰۰ مترمربع مساحت دارد و داری ۳ طبقه است که سال ۱۳۴۹ شمسی با شماره ۹۰۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

این پژوهشگر معماری ایرانی با بیان اینکه ساختار طراحی عصارخانه‌ها بر اصول مهمِ «اهمیت به کار و صنعت»، «توجه به پاکیزگی» و «روابط مستقل افراد» استوار است و همین موضوع باعث شده که معماری دوره صفوی از تمدن‌های هم‌جوار جلوتر باشد، می‌گوید: عصارخانه جماله دارای ۳ طبقه همکف، زیرزمین و اول و دارای دو ورودی اصلی و فرعی است که ورودی اصلی این بنا در قسمت جنوب بنا واقع در کوی حمام شیخ بهایی تعبیه‌شده و به طبقه همکف راه دارد و عبور و مرور و خریداران روغن از این مسیر بوده است.

ورودی دوم و فرعی که در شمال بنا قرار دارد مخصوص شترها، حمال‌ها و حیوان‌های بارکش است که به شمال شترخان باز می‌شده است. بهزاد ادامه می‌دهد: در طبقه همکف علاوه بر چند انبار کوچک و بزرگ، تون عصاری نیز وجود دارد که از آن برای بو دادن دانه‌ها استفاده می‌شد. طبقه همکف از طریق پلکان شرقی با عرض حدود یک متر به فضای اصلی کارگاه‌ها که همان روغن‌کشی و آسیاب‌ها است راه پیدا می‌کند.

بعد از ورود به زیرزمین، به اولین هشتی داخل می‌شویم که سقف آن یکی از شاهکار‌ها و بی‌نظیرترین پوشش سقف در ایران است و از خشت خام و ملات گل نیم‌کاه انبار شمالی و جنوبی به ابعاد مختلف ساخته‌شده است. پس از عبور از این هشتی به تیرخانه و قسمت اصلی روغن‌کشی می‌رسیم که دارای ۲ پاچال روغن‌کشی با ۲ تیرک بزرگ قطور به قطر حدود یک متر و طول حدود ۱۴ متر است که از چوب درخت چنار ساخته شده‌اند، در قسمت میانی تیرخانه نیز یکی از آسیاب‌ها قرار دارد.

این پژوهشگر معماری ایرانی توضیح می‌دهد: عصارخانه‌ها تقریباً به‌غیراز تعدادی از آن‌ها، در بافت قدیم شهر اصفهان متمرکز بودند که ازجمله عصارخانه‌های نزدیک به عصارخانه‌ها جماله را می‌توان به «عصارخانه بزرگ میرزا عباس» واقع در بازار غاز، «عصارخانه بازار عربان»، «عصارخانه سر قبر آخوند» در بازارچه مجلسی، «عصارخانه پاسنگ دردشت»، عصارخانه کوچکِ جنب کوچه مسجد علی در خیابان هارونیه و «عصارخانه کوی ارابه‌چی‌ها» اشاره کرد. «عصارخانه کوی قندیل‌سازها» یا «عصارخانه درب زنجیر» و نیز «عصارخانه کوچه جودا» که دو عصارخانه تودرتو و دارای دو فضای تیرخانه بود فعلاً به‌صورت مخروبه باقی‌مانده و بقیه عصارخانه‌ها از بین رفته‌اند؛ حتی تعداد ۱۰ عصارخانه نیز در محله‌های دیگر شهر اصفهان وجود داشت که اثری از آن‌ها نیست.

اما هادی الهیاری، مدیر گروه امانی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان اصفهان ضمن اینکه از تعیین اعتبار و آغاز مرمت و استحکام‌بخشی سقف عصارخانه جماله خبر می‌دهد، درباره ریزش مجدد سقف این بنا که مدتی بعد از بارندگی‌های اخیر اصفهان رخ داده بود،  می‌گوید: سال‌هاست که ساختمان عصارخانه جماله با مشکلات جدی روبه‌رو است و ریزش بخش‌هایی از سقف آن از خیلی سال قبل اتفاق افتاده و چندین بارهم مرمت‌شده بود، هرچند که سایر بخش‌های آن‌هم مشکل دارد، ولی حقیقتاً حفاظت چنین سقف‌هایی بسیار مشکل است؛ البته متأسفانه مرمت‌های قبلی در سقف عصارخانه به‌صورت غیراصولی بود، به‌طوری‌که هر تکه‌ای از سقف برای خودش به‌اصطلاح یک ساز می‌زد، یعنی بخشی با تکه‌های خشت مرمت‌شده و بخشی را آجر زبره چیده بودند و بخشی به‌صورت دیگر مرمت‌شده و درمجموع دارای مرمت نادرستی بود.

او ادامه می‌دهد: در ابتدای سال جدید بخش دیگری از همان مرمت‌های غیراصولیِ سقف عصارخانه که پیش‌ازاین انجام‌شده بود به علت سست بودن، تخریب شد و به دلیل اینکه سقف با خطر جدی مواجه بود ما سقف را سبک‌سازی کردیم. خدا می‌داند نزدیک به ۷ ماشین فقط از اینجا خاک مرده و آلوده و بسیار بدبو خارج کردیم تا بتوانیم مرمت را به شکل اصولی انجام دهیم و خطر جانی برای کسی نداشته باشد.

مدیر گروه امانی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان اصفهان یادآوری می‌کند: فعلاً برای انجام حفاظت اضطراری، ۲ هفته است که مشغول سبک‌سازی سقف هستیم و آن را آزاد کردیم تا ان‌شاءالله از پایه تاق‌ها شروع کرده و استحکام‌بخشی انجام شود. طرح مرمت هم در حال آماده شدن است و برای آن از بچه‌های کارشناسی ارشد دانشگاه هنر اصفهان و دانشگاه تهران کمک گرفتیم تا کار بهتر پیش رود.

او تصریح می‌کند: اعتبار موجود فقط برای سبک‌سازی و استحکام‌بخشی سقف است و فکر نکنم بیشتر از آن بتوان با این بودجه و با این شرایط بازار کاری کرد. هدف ما هم این است که به‌صورت زیربنایی کار کنیم تا ان‌شاءالله اعتبار بعدی برسد. امیدواریم که این بودجه به‌طور پیوسته بیاید و عصارخانه به‌طور کامل مرمت شود. واقعاً حیف است، این عصارخانه پتانسیل زیادی دارد. از لحاظ مالکیتی هم وضعیت آن به‌صورت شراکتی است یعنی به‌صورت مشترک متعلق به اداره کل میراث فرهنگی و ورثه حاج محمدحسن ربیعی است که ایشان سال گذشته فوت کرد. متأسفانه از طرف ورثه برای مرمت این مکان هیچ اقدامی نشده و لااقل اگر تمام آن متعلق به میراث فرهنگی بود می‌دانستیم چه کنیم.

با گذشت ۲ سال از صحبت‌های رئیس فعلی شورای اسلامی شهر اصفهان، یک‌بار دیگر موضوع مرمت و احیای عصارخانه جماله را از او جویا می‌شویم.

محمد نورصالحی دراین‌باره   می‌گوید: ما از ابتدای این دوره‌ی شورا به دنبال موضوع عصارخانه جماله بودیم و به دلیل اینکه بخشی از ساختمان عصارخانه متعلق به اداره کل میراث فرهنگی استان است و بخش دیگری از این ساختمان، مالکیت خصوصی دارد سال گذشته جلسه‌ای نیز در این خصوص با حضور مسئولان اداره میراث فرهنگی استان برگزار شد.

او ادامه می‌دهد: اداره میراث فرهنگی استان اعلام کرد که آماده است تا این بنا را به شهرداری واگذار کنند، چون نیازمند مرمت است و هزینه‌های اساسی دارد، اما این موضوع در قالب اعلام آمادگی باقی‌مانده و کار بیشتری صورت نگرفته‌است.

نورصالحی تأکید می‌کند: مدیریت شهری آماده بوده که عصارخانه را از اداره میراث فرهنگی تحویل بگیرد و آن مقدار از بنا را نیز که متعلق به بخش خصوصی است در صورت آمادگی آن‌ها خریداری کند و کلاً ساختمان عصارخانه را مرمت و احیا کند؛ ولی زمینه آن هنوز فراهم نشده و در ابتدا باید تکلیف آن بخش از بنا که متعلق به میراث فرهنگی است روشن شود.

رئیس شورای اسلامی شهر اصفهان اضافه می‌کند: اداره کل میراث فرهنگی استان اصفهان با واگذاری ساختمان عصارخانه جماله به شهرداری مخالفتی ندارد و مسئولان این اداره در این خصوص آمادگی دارند، ولی این مسئله به سازوکار و مقدمات نیاز دارد که باید در قالب یک تفاهم‌نامه برای مرمت و بهره‌برداری به شهرداری منتقل شود.

نورصالحی می‌گوید: اخیراً مطلع شدیم که وزیر میراث فرهنگی به اصفهان خواهند آمد که در این صورت شاید یکی از مصوبات این سفر همین موضوع باشد.

منبع: ایسنا