ساخت بند و پل ها، یکی از شاهکار‌های مهندسی و معماری ایرانی است. بند‌های باستانی برای مهار جریان تند آب بر روی رودخانه‌ها و بالا آوردن سطح آب برای استفاده روستا‌هایی که در مسیر رودخانه قرار گرفته اند، ساخته شده اند. با این همه، وضعیت بیشتر بند‌های باستانی و تاریخی ایران خوب نیست و به حال خود رها و گرد و غبار فراموشی بر آن‌ها پاشیده شده است. 

یکی از بند‌های باستانی مهم کشور که شاهکار مهندسی و معماری ایرانیان را به نمایش گذاشته و همچنان استوار و کمابیش سالم است، بند امیر در شهرستان زرقان است که به دست فراموشی سپرده شده و روزگار سختی را سپری می‌کند.

سیاوش آریا فعال و پژوهشگر تاریخ ایران و میراث فرهنگی در فارس با بیان اینکه افراد سودجو و قاچاقچیان میراث فرهنگی به پل بند امیر در شهرستان زرقان تعرض کرده اند، اظهار کرد: این افراد، زیر بخش جنوبی پل را بیش از دو سه متر کَنده و تونلی را به وجود آورده و آسیب‌های برگشت ناپذیری را برجای گذاشته اند.

او ادامه داد: همچنین دست درازی قاچاقچیان و کَند و کاو‌های غیرمجاز آن ها، خطر و تهدید جدی برای پل به شمار می‌آید. زیرا با برپایی تونل زیر پل، تاق و سقف چوبی آن، سست و بی دوام شده و با روی دادن هر رخدادی همانند سیلاب و بارش شدید باران در فصل زمستان، اِمکان فرو ریختن آن بسیار زیاد است.

آریا تصریح کرد: برپایۀ مسئولیت اجتماعی خویش، مسئولان یگان حفاظت میراث فرهنگی استان را از این رخداد ناگوار آگاه کرده ام.

 مشکلات بند امیر تنها به دست درازی قاچاقچیان میراث فرهنگی نیست

 این فعال میراث فرهنگی در فارس با بیان اینکه مشکلات بند امیر تنها به دست درازی و تجاوز قاچاقچیان میراث فرهنگی نیست، گفت: سال‌های سال است که محوطه بند امیر به حال خود رها شده است.

او اضافه کرد: بخش‌هایی از سازه‌های ارزشمند معماری آن در گوشه گوشۀ محوطه بر روی کف زمین، بستر رودخانه و در میان انبوه درختچه‌ها و گیاهان خودرو و علف‌های هرز فرو ریخته و رها شده و در حال نابودی است. 

پژوهشگر تاریخ ایران و میراث فرهنگی افزود: بستر رودخانه به علت پاکسازی و لایروبی نکردن، به لجن زار تبدیل شده و بوی بد آن، گردشگران را فراری می‌دهد.

او اظهار کرد: بر روی تاق‌ها و چشمه‌های پلِ بند امیر گیاهان روییده و به آرامی سبب رخنه در پوسته سنگ‌ها و فرسودگی و پوسیدگی آن‌ها خواهد شد. 

آریا ادامه داد: یادگاری نویسی‌ها با رنگ بر روی دهانه و چشمه‌های پل از سوی افراد نابخرد صحنه‌های زشتی را به نمایش گذاشته است. 

او بیان کرد: همچنین کمابیش یک دهه پیش و با زیر پاگذاشتن قانون‌های میراث فرهنگی، مسجدی در درون عرصه محوطه بند امیر ساخته شده که با نگرش به موقعیت و جانمایی نادرست آن، روشن نیست که برای چه کسانی برپا شده است. این در حالی است که، به آسودگی و سادگی می‌توانستند مسجد را در بخش دیگری از روستا برپا کرده که هم در دید رهگذران باشد و مورد استفاده همگان قرار گرفته و شناخته شود و هم به یادمان‌های ملی و تاریخی تعرض نکرده باشند.

ایجاد آتش در کف چشمه و دهانه‌های پل بند امیر

فعال میراث فرهنگی در فارس گفت: افراد نابخرد با به آتش کشیدن چند چشمه و دهانه‌های پل بند امیر، علاوه بر آسیب‌های برگشت ناپذیر، صحنه‌های زننده و ناخوشایندی را به نمایش گذاشته اند که دل هر دوستدار تاریخ و فرهنگ ایرانی به درد می‌آید و آه از نهاد آدمی بر می‌خیزد.

 او تصریح کرد: در این میان، کم کاری و کوتاهی دهیاری به چشم می‌آید و روشن نیست که نقش دهیاری‌ها در این زمینه‌ها چیست و چرا به وظایف خود به درستی عمل نمی‌کنند. 

پژوهشگر تاریخ ایران و میراث فرهنگی اضافه کرد: آنچه مایه شگفتی بوده، این است که خانه‌های مردم روستا در نزدیکی محوطه بند امیر قرار دارد و هر فرد غریبه‌ای که وارد شود زیر نظر است و روشن نیست که چگونه افراد فرومایه توانسته اند بخش‌هایی از پل را به آتش بکشند. از سویی، خاکستر برجای مانده از آتش، همچنان در کف چشمه‌های پل به فراوانی قابل مشاهده است.

مرمت‌های غیراصولی چهره پل بند امیر را خدشه دار کرده است

آریا افزود: غم نامۀ یادمان باستانی بند امیر با مرمت‌های غیراصولی چشمه و تاق‌های پل در گذشته، تکمیل خواهد شد تا آیندگان بدانند که ما نه تنها قدردان یادگار‌های نیک گذشتگان پاک سرشت خویش نبوده ایم، بلکه حتی نتوانسته و نخواسته ایم به درستی از آن‌ها نگهداری کرده و این یادگار‌های ارزشمند را به آیندگان که صاحبان اصلی این سرزمین هستند، واگذار کنیم.

او ادامه داد: مرمت‌هایی که در گذشته از سوی پیمانکار و نظارت و تاییدیه اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان انجام گرفته است به هیچ روی قابل دفاع نیست و چهره پل بند امیر را نیز خدشه دار کرده است.

فعال میراث فرهنگی در فارس افزود: همچنین رویش انبوه گیاهان، درختچه‌ها و علف‌های هرز سبب شده تا گردشگران نتوانند از بیشتر بخش‌ها و محوطه بند امیر بازدید کنند. از سویی، رویش گیاهان خود آسیب رسان است و در آینده مشکلاتی را بوجود می‌آورد.

او بیان کرد: ریختن انبوه زباله‌ها در درون محوطه بند امیر و نزدیکی پل، از دیگر مشکلات اثر تاریخی – فرهنگی بند امیر محسوب می‌شود که صحنه‌های نازیبایی را پدید آورده است.

 بند امیر در ۱۵ کیلومتری جنوب شرقی جلگه مرودشت و در فاصلۀ ۳۵ کیلومتری شمال شهر شیراز بر روی رودخانه کُر و در کنار روستای بند امیر ساخته شده است. دلیل نام گذاری این بند باستانی ساخت پل یا تکمیل و بازسازی آن از سوی امیر عضدالدوله دیلمی در سال ۳۶۵ مَهی (قمری) است. 

به اعتقاد کارشناسان و پژوهشگران و با نگرش به بلوک‌های سنگی استفاده شده در سازه بند، بی گمان بند امیر در زمان ساسانیان ساخته شده است. از سویی، چنین مهندسی و معماری باشکوهی تنها می‌تواند دستاورد ایرانیان ساسانی باشد که ویرانه‌های آن، همچنان شگفت انگیز و چشم نواز است و یادآور سازه‌های مهندسی و معماری به کار رفته در سازه‌های آبی همانند میراث جهانی شوشتر است که دست کمی از آن‌ها نداشته و برابری می‌کند. به همین دلیل، برخی معتقدند امیر عضدالدوله دیلمی این بند و پل را ساخته و به این نام، پرآوازه شده است.

بنای بند از سنگ و ساروج ساخته شده و از ۲ بخش بند و پل تشکیل شده است که این بند با ۲۰ متر پهنا، ۹ متر بلندا و نزدیک ۱۰۳ متر درازا، از قطعه‌های سنگ‌های تراشیده برپا شده است. ۱۲ متر و نیم از تاج بند در سوی پایاب با شیب ۴۵ درجه ساخته شده است. 

تاج بند دارای ۷ متر و نیم پهنا است و بر روی آن، پایه‌های پلی با ۱۳ دهانه به درازای ۱۲۰ متر جای گرفته است. این پایه‌ها که در جهت مخالف جریان آب و برای شکستن فشار آب به گونه مثلثی و با ۶ متر بلندا ساخته شده اند، از ضخامت متفاوتی برخوردار هستند.

 مصالح به کار رفته در ساخت پایه ها، قطعه‌های سنگ‌های تراشیده و سنگ لاشه است. بر روی این پایه ها، تاق‌هایی با قوس جناغی زده شده و پس از آن سطح پل برپا شده است.

بلندای سطح پل از تاج آن کمابیش ۵ متر است. بلندای دهانه‌های پل نیز متفاوت است. این تفاوت سبب شده است تا سطح پل از وسط به سمت دو سو دارای شیب ملایمی باشد و همین امر خود موجب شده تا برای ثابت نگه داشتن راس تاق ها، با ضخامت‌های متغیر ۳۵ تا ۸۸ سانتی متر ساخته شوند. در ۲ سوی پل نیز جایگاهی از سنگ و گچ برای حفاظت رهگذران ساخته شده است.

این بند (سد) دارای کانال انحرافی برای تنظیم سطح آب دریاچه است. این کانال انحرافی که به «گاو شیر» نامدار است، در گوشه ضلع غربی بند با مقطع مستطیل شکل، به پهنای ۱۰ متر و ژرفای کمابیش ۷ متر قرار دارد. به هنگام باز بودن این کانال، همه آب رودخانه کُر می‌تواند در آن جریان یابد. مسیر این کانال، عمود بر رودخانه نزدیک ۴۰ متر امتداد یافته و با چرخش ۹۰ درجه به سمت چپ ۸۰۰ متر امتداد می‌یابد و با گذشتن از زیر پل «گاوشیر» که کمابیش در امتداد پل بند امیر و هم تراز با آن است، در پایین دست بند به رودخانه می‌پیوندد.

پل این کانال یک دهانه به پهنای ۷ متر و قوس جناغی شکل است. به تازگی ۲ دریچه به اندازه یک متر و ۶۰ سانتیمتر در ۳ متر برای تنظیم گذر آب درکانال «گاو شیر» ساخته شده است. همچنین در سال ۱۳۱۷ خورشیدی بر روی این کانال و در امتداد بند امیر پلی ۲ دهانه برای گذر سیلاب به هنگام طغیان آب ساخته شده است. این بند و پل برای کنترل جریان آب تند آب رودخانه کُر و نیز بالا آوردن سطح آب برای استفاده روستا‌هایی است که در مسیر رودخانه جای گرفته اند، ساخته شده است. از سویی، این بند جهت آب پخشان نیز مورد بهره قرار می‌گیرد. این بنا در سال ۱۳۶۸ خورشیدی از سوی سازمان میراث فرهنگی وقت مورد مرمت کلی قرار گرفته است.

بند و پل امیر با شماره ۹۰۲ در نهم آذرماه ۱۳۴۹ خورشیدی به ثبت ملی رسیده است. 

امید که مسئولان شهری و فرهنگی به کمک وزارت میراث فرهنگی، چالش‌های این یادمان تاریخی را برطرف کرده و آن را به چرخه گردشگری برگردانند تا سود آن نیز به بومیان منطقه، مردم شهر و استان برسد و موجب ایجاد اشتغال شود.

پل بند امیر شاهکار مهندسی ایرانی

مرمت های غیراصولی در گذشته بر روی پل بند امیر

کند و کاوهای غیرمجاز افراد سودجو و تعرض به پل بند امیر

قاچاقچیان میراث فرهنگی زیر بخش جنوبی پل بند امیر را کنده و تونلی ایجاد کرده اند

بخش هایی از سازه های ارزشمند معماری پل بند امیر که فرو ریخته

سازه های معماری در بند امیر که از شاهکارهای مهندسی ایرانی است

سازه های معماری پل بند امیر که در کف رودخانه رها شده

مسجدی که از بیش از یک دهه پیش در عرصه پل بند امیر ساخته شده است

رویش گیاهان هرز بر روی پل بند امیر

آسیب ها و صحنه های زننده و ناخوشایندی که افراد نابخرد به پل بند امیر وارد کرده اند

ساخت مسجد از بیش از یک دهه پیش در عرصه پل بند امیر

بستر رودخانه محوطه بند امیر به علت پاکسازی و لایروبی نکردن به لجن زار تبدیل شده است

رویش درختچه ها و گیاهان هرز در بند امیر

بند امیر که جایگاه رویش درختچه ها و گیاهان هرز شده است

بند امیر در زمان محمد شاه قاجار اثر اوژن فلاندن

یادگاری نویسی بر پل بند امیر

انبوه یادگاری نویسی بر پل بند امیر

انبوه زباله ها در کف رودخانه و بند امیر