خانه زینت الملک حال و روز خوشی ندارد/ از تخریب تا واگذاری فله‌ای اتاق‌ها

از هشتی خانه عبور می‌کنی و به حیاط وارد می‌شوی حوض ماهی، باغچه و گل‌ها خودنمایی می‌کنند. دوست داری از آن هیاهوی روزانه دور شوی و برای لحظاتی بر روی تخت چوبی کنار حوض ماهی بنشینی و چای بنوشی و ارسی ها، شیشه‌های رنگی و آینه کاری‌ها را تماشا کنی. 

این‌ها گوشه‌ای از حس و حال خانه‌های قدیمی و تاریخی است. خانه‌های تاریخی یکی از مکان هایی هستند که گردشگران هنگام سفر به هر شهری برای بازدید انتخاب می‌کنند. شیراز یکی از شهر‌هایی است که خانه‌های تاریخی و قدیمی بسیاری در خود جای داده و یکی از این خانه ها، خانه تاریخی زینت الملک است. 

خانه زینت الملک در خیابان لطفعلی خان زند بالاتر از درِ شیخ و در گوشۀ باختری (ضلع غربی) باغ - موزۀ نارنجستان قوام قرار دارد.

این خانه متعلق به خاندان قوام المُلک بوده و به سبب سکونت بانو زینت الملک یا زینت المُلوک قوامی که دختر قوام الملک چهارم (حبیب خان قوام الملک) و زنی نیک اندیش و نیکوکار بوده، به خانۀ زینتُ الملک شهرت دارد. این خانه به فاصلۀ یک کوچه از نارنجستان قوام جای دارد و به وسیلۀ یک راه زیرزمینی با آن مرتبط بوده، (اندرونی قوام) که در دهه چهل خورشیدی بسته شده است. این خانه با زیر بنایی برابر با ۲ هزار و ۷۶۸ مترمربع و مساحتی برابر با ۳ هزار و ۲۹۰ مترمربع است. ساخت این خانه در سال ۱۲۹۰ قمری از سوی علی محمدخان قوام الملک دوم آغاز و در سال ۱۳۰۲ قمری به وسیله محمدرضا خان قوام الملک سوم به پایان رسیده است.

خانه - موزۀ زینتُ الملکِ شیراز یکی از شاهکار‌های هنر و معماری ایرانی در دوره قاجاریه است. آینه کاری‌های بسیار زیبا و هنرمندانه در تالار اصلی آن یا شاه نشین در گوشۀ باختری (غربی) و در اتاق رو به روی آن در بخش خاوری (شرقی) چشمان هر گردشگری را به خود جلب می‌کند. 

گچ بری‌ها و نقاشی‌های زیبا به ویژه بر روی چوب و در سقف برخی از اتاق‌ها هنوز برجای مانده و چشم نوازی می‌کند.

اما...

 خانه تاریخی زینت الملک قوامی شیراز حال و روز خوشی ندارد. 

سیاوش آریا فعال و پژوهشگر تاریخ ایران و میراث فرهنگی در فارس اظهار کرد: با وجود همۀ زیبایی‌ها و معماری کم نظیر خانۀ تاریخی و ملی زینت الملک، وضعیت نگهداری و حفاظتی آن نامناسب و بسیار اندوه بار است. 

او ادامه داد: بیشتر سنگ اِزارۀ دیوار‌های بنا به ویژه در بخش زیرزمینی که به موزۀ مشاهیر پارس تبدیل شده، شکسته و یا جدا شده و در حال فرو ریختن است و نیاز به مرمت فوری دارد. 

آریا تصریح کرد: این موضوع را با فرستادن تصاویر در اردیبهشت ماه امسال به اطلاع مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان رسانده و خواستار رسیدگی و هماهنگی با مدیریت مربوطه شده بودم. هرچند که، خانۀ زینت الملک از سال ۱۳۷۳ خورشیدی در اختیار بنیاد فارس شناسی است و زیر نظر این نهاد اداره می‌شود و بنیاد فارس شناسی متولی بنا به شمار می‌آید و باید با هماهنگی میراث فرهنگی و زیر نظر کارشناسان این اداره، کار‌های مرمتی را انجام دهد، ولی در اصل داستان و بی تفاوتی و نبود نظارت ها، فرق چندانی ایجاد نمی‌کند.

شکسته شدن آینه کاری دیوار خانه زینت الملک و کشیدن پلاستیک بر روی آن

پژوهشگر تاریخ ایران و میراث فرهنگی در فارس افزود: در تالار اصلی یا بخش شاه نشین بنا که شاهکار آینه کاری‌های دوره قاجاریه در شیراز است، بخشی از یک آینه کاری بر روی دیوار بنا شکسته و ترک خورده است.

او ادامه داد: مسئولان با کشیدن پلاستیک بر روی آن با بدترین روش، کوشیده اند که آن را به گمان خود حفظ کنند. موضوعی که حتی یک فرد برای خانه شخصی خود نیز، دست به چنین کاری نمی‌زند؛ و بیانگر نبود شناخت و درک درست مسئولان از فرهنگ و تاریخ و بنا‌های میراثی است.

فعال میراث فرهنگی در فارس تصریح کرد: همچنین بخش‌هایی از گچ بری‌های بنا و سقف‌های چوبی اتاق‌ها که با نقاشی‌های بسیار ویژه و زیبایی تزیین شده است، به سبب گذشت زمان، فرسودگی مصالح، عوامل محیطی و رسیدگی نکردن مسئولان مربوطه، آسیب دیده و در حال فرو ریختن است و نیازمند مرمت‌های اصولی و فوری است.

خانۀ تاریخی زینت المُلک نیازمند مرمت اساسی است

 آریا گفت: ترک در دیواره‌های خانه - موزۀ زینتُ المُلک قوامی بر اثر گذشت زمان و فرسودگی مصالح، بیداد می‌کند و در بخش ورودی کوچه‌ای که به این بنای ملی می‌رسد و از چندین سال گذشته وجود داشته، نمایان است.

او ادامه داد: پایه ستون‌های گچی تاریخی بسیار فرسوده شده و آسیب دیده و نیازمند مرمت فوری و اساسی است. 

پژوهشگر تاریخ ایران و میراث فرهنگی در فارس افزود: در بیشتر اتاق‌های بنا، گچ بری ها، کاشی‌ها و سقف‌های چوبی تاریخی خانه - موزه زینت الملک بر اثر گذشت زمان و فرسودگی آسیب جدی دیده و به بحران نزدیک شده و باید هرچه زودتر مسئولان کار‌های مرمتی را در آن آغاز کنند. 

او گفت: بر اساس قانون، بنا‌های تاریخی که در اختیار دیگر نهاد‌ها و سازمان‌های دولتی است باید با بودجه همان نهاد و زیر نظر میراث فرهنگی و با ارائه طرح و تصویب آن در شورای فنی میراث فرهنگی استان اجرا شود. به عبارتی، هزینه‌های نگهداری، حفاظت و مرمت بنا‌های تاریخی همانند خانه زینت الملک بر عهده میراث فرهنگی نیست و متولی آن باید هزینه‌های نگهداری و حفاظت را پرداخت کند.

 کارشناسان موزه خانه زینت الملک، سرگرم فروش بلیت هستند

 این فعال میراث فرهنگی تصریح کرد: یکی از نکته‌هایی که در بنای تاریخی خانه - موزه زینت الملک در دو سه سال گذشته و با تصمیم غیرکارشناسی در حال انجام است، بهره گیری از کارشناسان و راهنمایان موزه در بخش بلیت فروشی مجموعه است که آسیب‌های برگشت ناپذیری را بر پیکره فرهنگ و هویت خانه - موزه تاریخی زینت الملک وارد کرده است.

او افزود: جای پرسش‌های فراوانی دارد و روشن نیست که چرا مسئولان میراث فرهنگی استان و کارشناسان آن، که از این موضوع آگاهی دارند سکوت کرده و به سادگی از کنار موضوع گذشته اند.

آریا اظهار کرد: در بخش زیرزمینی خانۀ زینت الملک که بیش از یک دهه است به موزه مشاهیر پارس تبدیل شده و در آن تندیس‌های بسیار ارزشمندی از نام آوران سرزمین پارس نگهداری می‌شود، همواره راهنمایان و کارشناسان موزه داری افزون بر آگاهی رسانی به بازدیدکنندگان و گردشگران به حفاظت و نگهداری از تندیس‌ها سرگرم بوده و به گفته‌ای «سفیران فرهنگی» موزه به شمار می‌آمدند. 

او ادامه داد: در دو سه سال گذشته و در پِیِ تصمیم شخصی مدیریت مجموعه از راهنمایان و کارشناسان موزه داری در بخش بلیت فروشی مجموعه بهره برده می‌شود و درون موزه خالی از کارشناس و راهنماست؛ و دنبالۀ داستان نیز، روشن است و رُخداد‌های ناگواری که گریبانگیراین مجموعۀ تاریخی - فرهنگی خواهد شد. 

 واگذاری اتاق‌های خانه زینت الملک به بخش خصوصی

 پژوهشگر تاریخ ایران و میراث فرهنگی در فارس گفت: بدترین درد مجموعه تاریخی – فرهنگی خانۀ زینت الملک پس از فرسودگی بنا و نیاز فوری به مرمت و شکستگی سنگ‌های اِزاره بنا را باید واگذاری فله‌ای اتاق‌های بنا به بخش خصوصی دانست.

او اضافه کرد: واگذاری بخش‌هایی از بنا‌ها و آثار تاریخی و فرهنگی به سرمایه گذاران بخش خصوصی که تنها در اندیشه سود شخصی و منافع اقتصادی خود هستند، به گونه کامل نادرست است. 

آریا همچنین بیان کرد: دادن کاربری‌های غیرمرتبط و غیرفرهنگی به بنا‌های تاریخی، سبب خدشه دار شدن شان و منزلت آن‌ها خواهد شد و هویت بنا‌ها را زیر سوال می‌برد.

فعال میراث فرهنگی ادامه داد: هرگونه کاربری ناهمگون در بنا‌های تاریخی ممنوع است و حتی تخلف به شمار می‌آید.

او گفت: نیاز به یادآوری است کاربری‌هایی که به بنا‌های تاریخی داده می‌شود و سبب حضور افراد بیش از اندازه استاندارد‌های میراث فرهنگی شود، ممنوع است. همچنین حفاظت فیزیکی از این اتاق‌های ارزشمند نخواهد شد.

پژوهشگر تاریخ ایران و میراث فرهنگی در فارس افزود: از طرف دیگر، اگر فردی ناخواسته خدشه یا زخمی بر روی دیوار و یا گچ بری و آینه کاری‌های دارای نقش و نگار دورۀ قاجاریه، پدید آورد کسی نمی‌فهمد یا اگر هم مسئولان متوجه شوند چه کاری می‌توانند انجام دهند.

او اضافه کرد: به هر جهت، کاربری ناهمگون و غیرفرهنگی در بنا‌ها و آثار تاریخی شهرستان شیراز به ویژه در خانه - موزه زینت الملک بیداد می‌کند و از سویی، ممنوع است و تخلف به شمار می‌آید.

آریا گفت: واگذاری اتاق‌های بنا‌های تاریخی به بخش خصوصی و تبدیل آن‌ها به فروشگاه‌های مواد خوراکی همانند بستنی فروشی، مسقطی و شیرینی و رستوران و به ویژه عکاسی، روندی نادرست است و باید برچیده شود.

او ادامه داد: گردشگری که بلیت ورودی را می‌گیرد، حق دارد از همه بخش‌های ممکن مجموعه تاریخی بازدید کند تا به ارزش بنا پِی برده و با معماری و هنر اثر تاریخی آشنا شود، ولی با واگذاری اتاق‌های خانه - موزه زینت الملک راه را برای بازدید گردشگران بسته ایم.

خانه - موزه زینت الملک شیراز یکی از شاهکار‌های هنر و معماری ایرانی است که سالانه گردشگران زیادی برای دیدن آن می‌آیند؛ و نبود شرایط مناسب یعنی گردشگران را از لذت بردن و دیدن شاهکار‌های هنری و معماری ایرانی محروم کرده ایم. 

خانه – موزۀ تاریخی زینت الملک در سال ۱۳۵۲ خورشیدی با شمارۀ ۹۳۸ به ثبت ملی رسیده است و از شاهکار‌های معماری دوره قاجاریه در شیراز است.