بنابر اعلام روابط عمومی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، مرتضی رضوانفر که برای بررسی میراث ایرانیان مهاجر در قرن ۱۹ میلادی در روسیه، به این منطقه سفر کرده است، درباره شناسایی این دو مسجد و مدرسه دخترانه در داغستان، گفت: «حاج اسدالله معرفت» به همراه دو برادراش، تاجرانی بودند که در اوج بحران‌های اقتصادی در نیمه دوم قرن ۱۹ میلادی از شهر خامنه به مقصد شهر پطروفسک در داغستان روسیه مهاجرت کردند. شهر پطروفسک که اکنون «ماخاچ قلعه» نامیده می‌شود در قرن نوزدهم میلادی، یک مرکز تجاری بزرگ بوده است و به دلیل حضور مهاجران و بیش از ۳۲ زبان زنده، به‌عنوان بهشت زبان‌شناسان نیز نامیده می‌شود. 

این پژوهشگر افزود: این سه برادر اهل خامنه، بنیانگذار «مدارس معرفت» در ایران و داغستان و مؤسس چندین مرکز عام‌المنفعه در داغستان بودند و طبق منابع مکتوب و اسناد موجود در موزه حاج اسدالله در شهر خامنه، این برادران از ۱۳۱۲ قمری (تاریخ اولین کتیبه) یک مسجد، یک مدرسۀ دخترانه، مهمانسرا، درمانگاه و تجارتخانه در پطروفسک تأسیس می‌کنند.

عضو هیأت علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری ادامه داد: در سفر نخستم در سال ۱۳۹۳ خورشیدی به چچن و داغستان، کتیبه‌های یک ساختمان اداری در شهر تاریخی دربند که توسط خسرو انوشیروان تأسیس شده است، قرائت و مشخص شد این دومین مسجدی است که توسط این برادران (تاریخ ۱۳۱۷ قمری) ساخته شده است.

او گفت: در سفر دوم به داغستان در سال ۱۳۹۷ خورشیدی، به منظور یافتن مزار عبدالرحیم طالبوف (نماینده تبریز در اولین دوره مجلس) به شهر بویناکسک عزیمت کردم و حسب اتفاق، هنگام تخریب یک مسجد و مدرسه، کتیبۀ آن ملاحظه و مشخص شد این سومین مسجد و دومین مدرسه‌ای است که خانواده معرفت در داغستان (تاریخ ۱۳۲۹ قمری) ساخته‌اند.

این پژوهشگر میراث فرهنگی با بیان اینکه برادران معرفت، سه مدرسه نیز به سبک جدید در شهر‌های مشهد، رشت و خامنه تأسیس کردند و با انتقال روش‌های نـوینِ آموزش و پرورش به ایران، خدمات گران‌سنگی انجام دادند، اظهار کرد: از نکات قابل توجه در خدمات این خانواده، تأسیس اولین مدارس رایگان در ایران و نقش مهمی است که در انتقال نظام نوین آموزشی به ایران داشته‌اند. همچنین در دورانی که هنوز در ایران رفتن دختران به مدرسه‌های سبک جدید باب نبود یک مدرسه دخترانه برای مهاجران ایرانی در پطروفسک تأسیس می‌کنند.

رضوانفر افزود: از دستاورد‌های این پژوهش میدانی، معرفی دو مسجد و یک مدرسه در شهر‌های دربند و بویناکسک است که شناسایی و برای نخستین‌بار به جامعه ایرانی و روسی معرفی شده است. همچنین در مأموریت اخیر، شناسنامه‌ای برای بیشتر میراث مشترک ایران و روسیه، خصوصا جمهوری‌های داغستان و اوستیا تهیه شده است.