در عصرحاضر، نیاز به منابع انرژی پایدار و کم آلاینده بیش از هر زمان دیگری احساس می‌شود. باتوجه به بحران‌های زیست محیطی و تغییرات اقلیمی، کشورهای جهان به سمت بهره‌برداری از انرژی‌های تجدیدپذیر، که منابعی پایدار و دوستدار محیط زیست هستند، حرکت کرده‌اند.

ایران نیز به عنوان یکی از کشور‌های دارای منابع غنی انرژی، در دهه‌های اخیر به اهمیت توسعه و استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر پی برده است. مناطق کویری ایران با داشتن بیش از ۳۰۰ روز آفتابی در سال، یکی از بهترین مکان‌ها برای بهره‌برداری از انرژی خورشیدی به شمار می‌روند. همچنین، نواحی بادخیز شمال غربی و سواحل جنوبی ایران از ظرفیت بالایی برای تولید انرژی بادی برخوردارند. در سال‌های اخیر، ایران از اقداماتی برای افزایش سهم انرژی‌های تجدیدپذیر در سبد انرژی خود انجام داده است. در مجموع، ایران با داشتن منابع غنی انرژِ تجدیدپذیر، می‌تواند نقش مهمی در تولید انرژی پاک و پایدار در منطقه و جهان ایفا کند. بهره‌برداری بهینه از این منابع نه تنها به کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی و کاهش آلودگی‌های زیست محیطی کمک می‌کند، بلکه به توسعه اقتصادی و ایجاد اشتغال نیز منجر خواهد شد.

با توجه به اهمیت و ضرورت این موضوع، در این گزارش به بررسی مسئله سهم انرژی‌های تجدیدپذیر درکشور ایران و جهان از تولید و عرضه انرژی، چالش‌ها و راهکارهای بهبود آن پرداخته می‌شود.

شمای کلی وضعیت انرژی‌های تجدیدپذیر در جهان و ایران

باتوجه به گزارش بانک جهانی، طی 4 سال اخیر بیش از هزار گیگاوات به ظرفیت تولید انرژی‌های تجدیدپذیر در مقیاس جهانی اضافه شده است. مطابق این آمار، آسیا بیشترین سهم را در ظرفیت جدید برای همه انواع منابع به جز انرژی زمین گرمایی داشته است. جدول ذیل به وضوح این میزان رشد در قاره‌های مختلف را بیان می‌کند:

موسسه انرژی بررسی آماری انرژی جهان (BP)، نیز در گزارش خود وضعیت منابع انرژی در سال ۲۰۲۳ را بدین شرح ارائه کرده است. در سال ۲۰۲۳، ۸۱ ٪ از مصرف انرژی جهانی همچنان از سوخت‌های فسیلی تأمین می‌شود. سوخت‌های مذکور شامل زغال‌سنگ (۳۲ ٪)، گاز طبیعی (۲۶ ٪) و نفت (۲۳ ٪) است. این یعنی بخش‌های تولیدکننده ارزش افزوده در شبکه اقتصاد جهانی وابستگی قابل توجهی به این جنس از انرژی دارند. با وجود رشد منابع انرژی تجدیدپذیر، اما تنها ۱۴.۶ ٪ از کل انرژی اولیه را تشکیل داده و انرژی خورشیدی و بادی ۸ ٪ از ترکیب انرژی جهانی را شامل شدند.

مطابق گزارش بانک جهانی، ایران از نظر استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر در بین ۶۳ کشور دنیا رتبه ۵۷ را دارد. مطابق آمار وزارت نیرو، سهم انرژی‌های تجدیدپذیر در ایران تا سال ۱۴۰۲ به صورت ذیل است.

با این حال، در حال حاضر سهم انرژی‌های تجدیدپذیر از تولید و عرضه انرژی در ایران نسبت به ظرفیت‌های موجود و نیاز‌های آینده کشور، نسبتاً کم است. این در حالی است که برنامه ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ایران هدف‌گذاری کرده بود که سهم انرژی‌های تجدیدپذیر تا سال ۲۰۲۱ به ۵ درصد برسد. همچنین طبق آمار مندرج در ترازنامه انرژی سال ۱۳۹۸، ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ وزارت نیرو، اطلاعات استخراج شده انرژی‌های تجدیدپذیر به نحو ذیل است.

بر اساس جدول بالا نسبت عرضه کل انرژی اولیه انرژی آبی، انرژی خورشیدی و بادی، انرژی هسته‌ای و برق به کل انرژی به ترتیب ۰.۳۶ درصد، ۰.۰۳۷ درصد، ۰.۳۶ درصد و منفی ۰.۰۰۹ درصد بوده است؛ طبق مقایسه بین ۳ سال اخیر در ترازنامه منتشرشده وزارت نیرو، کاهش عرضه انرژی آبی و انرژی هسته‌ای و همچنین ثبات در انرژی خورشیدی و بادی رخ داده است.

ظرفیت‌های اسمی و قابل بهره‌برداری از انرژی تجدیدپذیر در اقتصاد ایران

مطابق دسته‌بندی متعارف کارشناسان حوزه اقتصاد انرژی، معمولا انرژی تجدیدپذیر شامل انرژی خورشیدی، بادی، زمین‌گرمایی، زیست‌توده و هسته‌ای می‌شود.  باتوجه به آنچه در بخش سابق ارائه شد؛ سهم ناچیز تجدیدپذیرها بیانگر بی‌توجهی به ظرفیت اسمی و قابل بهره‌برداری است.  در این بخش به گزیده پیرامون وضعیت اسمی آن در اقتصاد ایران و گوشه‌ای از کاربردهای آن پرداخته می‌شود.

انرژی خورشیدی

ایران یکی از بهترین مناطق جهان برای بهره‌برداری از انرژی خورشیدی است. با بیش از ۳۰۰ روز آفتابی در سال و تابش متوسط سالیانه خورشید حدود ۵.۵ کیلووات ساعت بر متر مربع در روز، ظرفیت قابل توجهی برای تولید برق خورشیدی وجود دارد. با این حال، تا پایان سال ۲۰۲۲، ظرفیت نصب شده نیروگاه‌های خورشیدی در ایران به حدود ۵۰۰ مگاوات رسیده است که در مقایسه با ظرفیت بالقوه، هنوز رقم پایینی محسوب می‌شود.

انرژی بادی

منابع بادی ایران نیز از ظرفیت بالایی برخوردارند. مناطق شمال غربی، شمال شرقی و سواحل جنوبی کشور دارای پتانسیل مناسبی برای نصب توربین‌های بادی هستند. تا پایان سال ۲۰۲۲، ظرفیت نیروگاه‌های بادی نصب شده در ایران حدود ۳۰۰ مگاوات بوده است. این در حالی است که پتانسیل تخمینی انرژی بادی در ایران بیش از ۳۰ هزار مگاوات است.

انرژی زمین‌گرمایی

منابع زمین‌گرمایی ایران بیشتر در مناطق شمال غربی کشور متمرکزند. اولین نیروگاه زمین‌گرمایی ایران در منطقه مشگین‌شهر در حال احداث است که ظرفیت تولید آن حدود ۵ مگاوات خواهد بود. با توجه به پتانسیل بالای منابع زمین‌گرمایی در ایران، این حوزه نیازمند سرمایه‌گذاری و توسعه بیشتری است.

زیست‌توده

انرژی زیست‌توده از طریق فرآوری پسماندهای کشاورزی، صنعتی و شهری تولید می‌شود. در حال حاضر، سهم انرژی زیست‌توده در تولید انرژی کشور بسیار محدود است و نیاز به توسعه فناوری و زیرساخت‌های مرتبط دارد.

انرژی هسته‌ای

انرژی هسته‌ای یکی از منابع انرژی پرقدرت و پاک است که نقش مهمی در تامین انرژی جهان دارد. برخلاف سوخت‌های فسیلی که موجب انتشار گازهای گلخانه‌ای و آلودگی محیط زیست می‌شوند، انرژی هسته‌ای با کمترین میزان آلایندگی، برق تولید می‌کند. این ویژگی‌ها باعث شده‌اند تا انرژی هسته‌ای به‌عنوان یکی از گزینه‌های اصلی برای کاهش اثرات تغییرات اقلیمی و تامین انرژی پایدار مورد توجه قرار گیرد.

توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر در ایران نیازمند رویکردهای جامع در سطح سیاست‌گذاری، سرمایه‌گذاری، آموزش و زیرساخت‌ها است. اقداماتی نظیر تعیین تعرفه‌های خرید تضمینی برای برق تولیدی از منابع تجدیدپذیر، ارائه معافیت‌های مالیاتی و یارانه‌های دولتی، تسهیل شرایط سرمایه‌گذاری و تامین مالی پروژه‌ها، بهبود شبکه‌های توزیع و انتقال و توسعه فناوری‌های ذخیره‌سازی انرژی می‌توانند در افزایش سهم انرژی‌های تجدیدپذیر موثر باشند.آموزش نیروی کار متخصص، حمایت از پژوهش و توسعه، اجرای کمپین‌های اطلاع‌رسانی و ارائه خدمات مشاوره فنی به کسب‌وکارها و خانواده‌ها برای نصب و بهره‌برداری از سیستم‌های تولید انرژی تجدیدپذیر نیز از دیگر اقدامات ضروری است. همکاری‌های بین‌المللی و تدوین مقررات و استانداردهای فنی برای نصب و بهره‌برداری از تجهیزات تولید انرژی تجدیدپذیر نیز می‌تواند به توسعه این بخش کمک کند.

ایران با برنامه‌ریزی برای ساخت ۹۵ نیروگاه خورشیدی با مجموع توان ۴۵۰۰ مگاوات و توسعه ظرفیت نیروگاه‌های بادی می‌تواند نقش مهمی در کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی و کاهش آلاینده‌ها ایفا کند. این حرکت، نه تنها به توسعه اقتصادی و ایجاد اشتغال منجر می‌شود، بلکه فرصت‌های شغلی و اقتصادی جدیدی را نیز به ارمغان می‌آورد. با توجه به منابع غنی و موقعیت جغرافیایی مناسب، ایران می‌تواند در آینده نقش مهمی در تولید انرژی پاک و پایدار در منطقه و جهان ایفا کند.

منبع: تسنیم