مشهد/
در نوروز کجاي ايران را بگرديم؟(226)
از جاذبه هاي گردشگری نيشابور مي توان به آثار باستاني ، اماكن فرهنگي تاريخي ، امام زاده ها ، آرامگاه بزرگان ، ديدني هاي طبيعي و مجموعه هاي تفريحي اشاره كرد.
به گزارش خبرنگار باشگاه
خبرنگاران مشهد
آتشكده نيشابور
بقاياي شهر كهن
تپه ترباباد
تپه هاي شادياخ
حفاري هاي شادياخ
مزار مهروا يا مزار شه مير
روستاي مهروا
محوطه باستاني خسروآباد
دژباستاني بازه چنار
بناي گنبد كليدر
مقبره كرد و خان
قلعه دختر دهنه ي حيدري
قلعه دمير خان
برج آسياب
سردابه ي ماروسك
اماكن فرهنگي تاريخي
مسجد جامع تاريخي مدرسه گلشن "حوزه ي علميه"
بازار سرپوشيده و تاريخي نيشابور
آب انبار
كاروان سراي شاه عباسي
موزه خيام
بقعه قدمگاه
مسجد چوبي
فرهنگسراي سيمرغ
امام زادگان محمد محروق و ابراهيم
فضل بن شاذان
بانو بي بي شطيطه
حكيم عمر خيام نيشابوري
شيخ عطار نيشابوري
كمال المك
يغماي نيشابوري
معدن فيروزه نيشابور
اردوگاه شهيد رجايي باغرود
آثار باستانی:
آتشكده نيشابور "آذر برزين مهر"
اين آتشكده در دوره پيش از اسلام ، عهد ساساني در ناحيه ريوند نيشابور قرار داشته و يكي از سه آتشكده مهم زرتشتيان به شمار مي آيد . وجود آتشكده برزين مهر حاكي از اين است كه اين شهر قبل از اسلام از جايگاه ويژه اي بر خوردار بوده است .
قسمت اعظم نيشابور قديم هم اكنون در دل خاك نهفته است و آثار بر جاي مانده موجود محدود است به چند تپه اصلي از قبيل : تپه تاكستان، تپه آهنگران ، تپه آلب ارسلان ، تپه سبز پوشان ، مدرسه ، بازار ، قنات يا قنات تپه و تپه شادياخ يا محله كه در سطح اين منطقه وسيع پراكنده شده اند
تپه ترباباد
در اطراف نيشابور كنوني ، دو تپه وجود دارد كه مدفن هنر و تمدن دير سال اين شهر است . از اين تپه ها در لفظ عوام با نام هاي تل هلاكو ، تپه آلب ارسلان و تپه سبز پوشان ياد مي شود .اين محل در حقيقت مزار تمدني است كه ريشه اش به روزگار ساسانيان پيوند مي خورد
تپه هاي شادياخ
محوطه شادياخ ، در جهت غربي نيشابور كهن و سمت جنوب شرقي نيشابور كنوني ، در فاصله حدود 3 كيلومتري شهر نيشابور واقع شده است .شادياخ تا اوايل قرن سوم هجري باغي بود واقع در مغرب شهر كهن و خارج از آن قرار داشت . در سال 205 هجري كه عبدا لله بن طاهر شهر نيشابور را به پايتختي برگزيد ، بنا به درخواست اهالي ، سپاهيان خود را از درون شهر ، به باغ انتقال داد و عمارتي براي خود در آنجا ساخت . پس از آن ، شادياخ دارالحكومه و دارالاماره بود .در اواخر قرن هفتم هجري كه نيشابور كهن به كلي متروك گرديد ، اهالي به محل امروزي كوچ كردند و شهر را در اين مكان ساختند.
حفاري هاي شادياخ
در مركز شادياخ و در محدوده اي به مساحت 1000 متر مربع ، مجموعه معماري بسيار گسترده اي وجود دارد كه در دوره هاي مختلف مورد استفاده و بازسازي قرار گرفته است . در اين مجموعه ، فضاهايي وجود داشته كه كاربري بسيار طولاني داشته اند. وجود پايه هاي افتاده با تزيينات آجري و سنگ فرش هاي وسيع ، استقرار ستون هاي چوبي ، آجرهاي افتاده از ستون هاي آجري و قطعات كاشي دايره اي شكل جهت ترصيع ديوارها ، حكايت از وجود ابنيه ي ديرپا ، باشكوه، زيبا و اشرافي دارد
مزار مهروا يا مزار شه مير
در حاشيه شرقي جاده نيشابور- كاشمر به فاصله 3 كيلومتر از جنوب شهر ، دو بناي آجري تاريخي به فاصله كمي از هم قرار دارند كه به نام هاي مهروا ، مهرآباد ، شه مير و يا شادمهر از آنها ياد ميشود.
مهروا ساختماني است با طراحي كاملا اختصاصي . پسوند مهر حاكي از پيوند اين سرزمين با آيين مهرپرستي ايران باستان دارد.اين بنا با توجه به نظريه انجمن آثار ملي در نوع خود يكي از شاهكارهاي معماري به شمار مي آيد كه بر اساس نحوه آجر چيني و ابعاد آجر ها و تزيين دايره گنبد و عدم استفاده از ملاط جهت بند كشي و نحوه اجراي پلان از آثار قرن ششم هجري ، مربوط به دوره سلجوقيان محسوب مي شود. گروهي كه اين نظريه را دارند معتقدند كه بنا در اصل رصد خانه بوده و اشاره به نقب هاي شگفت آورچهار طرف ساختمان مي نمايند . چهار طرف ساختمان مي نمايند
روستاي مهروا
اين روستا قلعه شكل بوده چندين محله داشته و ساكنان آن به صورت دسته جمعي در محله ها زندگي مي كرده اند آب مصرفي نيز از قنات تهيه مي شده است.
محوطه باستاني خسروآباد
اين محوطه مهم باستاني در حدود 20 كيلومتر جاده نيشابور – مشهد و در دهستان اردوغش از بخش زبر خان نيشابور قرار دارد . اين تپه از مهمترين محوطه هاي دوران پيش از تاريخ در نيشابور مي باشد كه بر اساس سفال هاي جمع آوري شده از سطح تپه داراي تنوع سفال از هزاره ي چهارم قبل از ميلاد تا هزاره ي اول قبل از ميلاد مسيح است . همچنين سفال هاي منقوش دوره برنز آن ، مشابه آثار تپه ي آفو و نمازگاه مي باشد.
دژ باستاني بازه چنار
اين دژ زيرزميني در داخل تپه اي ، در مجاورت يكي از روستاهاي بخش زبرخان احداث شده است . ارتفاع اين تپه از سطح زمين اطراف حدود 20 متر است و از رسوبات آبرفتي تشكيل مي شود . ورودي اين دژ فعلا نامعلوم است و از طريق روزنه اي كه در بالاي تپه ايجاد شده ، امكان ورود به داخل تونل هاي دژ ميسر گرديده است .
بناي گنبد كليدر
اين اثر تاريخي در داخل روستاي كليدر در بخش سرولايت نيشابور قرار دارد و به صورت يك چهار طاقي زيبا مي باشد كه ضلع شرقي آن داراي جلو آمدگي به صورت ايوان ورودي است . پلان بنا ، چهار طاقي است و از تخته سنگ هاي صاف جهت مصالح آن استفاده شده است . در زير گنبد ، دو سنگ قبر بزرگ وجود داشته كه يكي از آنها به موزه ي نيشابور منتقل گرديده است . تاريخ يكي از سنگ قبر ها ، 902 هجري و ديگري 913 هجري مي باشد كه هر دو داراي تزيينات زيبايي هستند.
مقبره كرد وخان
اين بناي سنگي به فاصله 3 كيلومتري روستاي كلاته اسداله خان بخش سرولايت قرار دارد .اين بنا مدفن يكي از شخصيت هاي محلي به نام كرد وخان بوده است.
قلعه دختر دهنه ي حيدري
اين محوطه باستاني در فاصله 2 كيلومتري شمال شرقي روستاي دهنه حيدري قرار دارد . اين قلعه در بين اهالي منطقه به تيز قلعه سي يا قلعه دختر مشهور است . آثار يك حوض انبار بر دامنه جنوب شرقي تپه مشاهده مي شود كه در اثر ريزش كوه تخريب شده است . اين حوض و احتمالا حوض هاي ديگر، آب ساكنين قلعه را تامين مي كرده است . قدمت اين قلعه احتمالا مربوط به دوره ساساني بوده كه تا اواخر دوره سلجوقي مورد استفاده قرار داشته و جنبه ي دفاعي داشته است. كوه هاي اين منطقه از لحاظ زمين شناسي نيز حائز هميت بوده و در سطح تپه، فسيل هايي از خانواده ي سفال پودها
قلعه دمير خان
اين قلعه به فاصله 3 كيلومتري شمال شرق روستاي ينگجه در كنار جاده ي شوسه ي ينگجه به عبدالله گيو قرار دارد. اتاق هاي متعدد دارد و ظاهرا درب اصلي آن در سمت غربي بوده است . احتمالا اين قلعه از دوره ي تيموري به بعد مسكوني بوده است.
برج آسياب
اين برج بزرگ مدور با قدمتي بالغ بر 400 سال در فاصله 1500 متري جنوب شرقي روستاي اسحاق آباد و بر كناره ي نهر آب خشكيده اي ، ساخته شده و از زيباترين برج هاي ديده باني موجود در منطقه است . 4 طبقه دارد ، در وسط دشت وسيعي احداث شده و بر مزارع و زمين هاي مزروعي اطراف ، احاطه كامل دارد. تزيينات زيبايي نيز در بدنه خارجي آن ايجاد شده است . در مجاورت اين برج ، ساختمان مخروبه ي يك آسياب آبي قديمي نيز قرار دارد كه علت نام گذاري برج نيز همين است.
سردابه ي ماروسك
در مجاورت روستاي ماروسك سرولايت ، تپه اي به وسعت بيش از 100 متر و ارتفاع 5/3 تا 4 متر قرار دارد كه بر روي آن قبرستان قديمي روستا مي باشد . در داخل اين تپه ، سردابه اي قرار دارد كه از دو اتاق به موازات يكديگر و يك راهرو تشيل شده است . در اتاق غربي تعداد زيادي اسكلت انساني به صورت آشفته قرار دارد. قدمت اين سردابه به اواخر قرن هفتم و اوايل هشتم هجري مي رسد .
اماكن فرهنگي تاريخي
بعد از تخريب شهر نيشابور به دست سپاهيان مغول براي مدت ها اثري از نيشابور بر جاي نمانده و آن عده از ساكنان نيشابور كه جان سالم به در بردند به طور پراكنده در اين جا و آن جا و با نا اميدي تمام زندگاني مي كردند ، تا اين كه شهر فعلي نيشابور در دوره تيموري در قسمت شمال غربي شهر قديم و به فاصله حدود 5 كيلومتر خرابه هاي شهر قديم ساخته شد . اين شهر داراي 4دروازه بود كه معروف به دروازه هاي عراق ، مشهد ، باغات يا پاچنار و دروازه ارگ بودنديگانه اثر كامل باقي مانده از آثار باستاني شهر نو بنياد نيشابور ، مسجد جامع آن است كه در سال 899 هجري قمري ، همزمان با فرمانروايي سلطان حسين بايقرا ، توسط پهلوان علي كرخي فرزند بايزيد ساخته شده و از بناهاي قرن نهم هجري قمي است .
اين بناي تاريخي، در مركز شهر نيشابور و در حاشيه جنوبي خيابان امام خميني ره ، در ضلع غربي چهار راه اصلي شهر ، چهار راه انقلاب قرار دارد . در كنارذ مسجد مدرسه اي نيز توسط پهلوان كرخي ساخته شده كه در دوران پهلوي با عبور خيابان امام اين مدرسه خراب شده است ، مدفن پهلوان علي كرخي نيز در داخل اين مدرسه بوده كه اكنون در زاويه ي شمال شرقي بيرون مسجد جامع واقع شده است.
مدرسه گلشن " حوزه ي علميه"
بناي حوزه ي علميه ي نيشابور ، در حاشيه شمالي خيابان امام خميني كمي بالاتر از مسجد جامع شهر ، قرار دارد. تزيينات آجري در دوطرف ايوان ، زيبايي خاصي به بنا داده است.
بازار سرپوشيده و تاريخي نيشابور
بازار تاريخي نيشابور ، از جمله بازار هاي سرپوشيده منحصر به فرد در استان خراسان است كه قدمت آن به دوره صفويه مي رسد . در داخل اين بازار تعدادي سرا ، كاروان سرا ، تيمچه ،و حمام وجود دارد .
كاروان سراي مستوفي ، يكي از تيمچه هايي است كه درون اين بازار تاريخي وجوددارد كه دو دهنه ورودي آن يكي در حاشيه جنوبي خيابان امام خميني و ورودي ديگر با در بزرگ چوبي به بازار مي شود .
حمام مرمر ، يكي ديگر از جاذبه هاي اين بازار تاريخي است كه قدمت بسيار دارد اما امروز خرابه اي بيش نيست .
آب انبار
در مقابل بازار سرپوش ، بازار نو قرار دارد كه در گذشته ، سقف اين بازار نيز به صورت گنبدي ، پوشيده بوده ، با عبور خيابان امام خميني از اين مكان ، سرپوش ها خراب شده است.
آب انبار در زير زمين واقع شده است و 20 تا 23 پله تا سطح زمين فاصله دارد ، و امروز قهوه خانه اي است كه داراي سقف هاي گنبدي شكل باد گير است . محيطي زيبا ، خنك ، آرام و ياد آور روزگاران گذشته است .
بعد از اين آب انبار ، تيمچه اي است كه مدتي در اختيار ژاندارمري بوده، مدتي تجارت خانه شده ، كم كم از رونق افتاده است .
اين كاروان سرا در دوره صفويه و در خارج از دروازه شهر يعني دروازه مشهد احداث شده است .
اين كاروان سرا در اواخر دوره ي قاجاريه و اوايل عصر پهلوي ، جهت اسكان و نگهداري ايتام و مستمندان و سپس مدتي به عنوان پادگان ژاندارمري مورد استفاده قرار گرفت .
هدف از احياي اين اين كاروان سرا ، حمايت از صنايع دستي و هنرهاي سنتي و بومي منطقه است . ضلع شرقي كاروان سرا شامل سه بخش زير است :
بخش باستاني : در اين بخش اشياي تاريخي ؛ از قبيل سكه هاي متعلق به قبل از اسلام تا دوره تيموري ، انواع ظروف سفالي دوران تاريخي و اسلامي ، ظروف فلزي و شيشه اي ، و اشياي سنگي به نمايش گذاشته شده است .
بخش مردم شناسي : جلوه هايي از زندگي روزمره ي مردم منطقه و اشياي مربوط به آن در معرض ديد قرار داده شده است .
بخش ويژه: نمايش اشيايي چون مجسمه هاي دوران تاريخي و ماقبل آن ، ماكت شهر قديم نيشابور در دوره تيموري ، لوحه ي استوانه اي بدلي متعلق به كوروش هخامنشي به خط ميخي ، تعدادي سنگ قبر تاريخي ، مجموعه اهدايي مدال ها و احكام شادروان پهلوان يعقوب علي شورورزي ، تعدادي ضريح چوبي منبت كاري شده تاريخي ، تعدادي اسناد خطي و احكام ...
ضلع غربي به سالن اجتماعات و محل دائمي نمايشگاه ، و هشتي جنوب غربي به رشته هاي كار و دانش براي آموزش سفالگري ، كاشي كاري و سراميك اختصاص يافته است.
علاوه بر اين كاروان سرا ، در محدوده ي شهرستان نيشابور كاروان سراهاي [رباط] مهم ديگري نظير: كاروان سراي شورياب واقع در روستاي شورياب در فاصله حدود 50 كيلومتري جنوب غربي شهر نيشابور ، متعلق به دوره قاجار ، كاروان سراي چاه سالار در جنوب شهر ، كاروان سراي قدمگاه و رباط قلعه وزير ، در 24 و 30 كيلومتري غرب شهر در مسير جاده مشهد ، نيز وجود دارند
موزه خيام
همزمان با برگزاري كنگره جهاني خيام ، در 28 ارديبهشت ماه 1379 ، با عنايت به شان و مرتبه ي علمي حكيم عمر خيام وآثار ارزشمند باقي مانده از وي ، در رابطه با دانش ستاره شناسي، تقويم ، رياضيات و اشارات مكرر خيام به خاك ، كوزه و كوزه گري ، اهميت سفال نيشابور و نيز فقدان موزه اي در استان كه به نوعي معرف مراتب علمي و بيانگر
ويژگي هاي دوران حكيم عمر خيام باشد ، سازمان ميراث فرهنگي اقدام به تاسيس موزه ي خيام در كنار آرامگاه وي نمود .موزه خيام شامل چهار بخش است :
بخش اول : آثار مربوط به نجوم ، شامل ابزار آلات رصد و ستاره شناسي ، اسطر لاب ، انواع قطب نما ها و صور فلكي
بخش دوم : ظروف مفرغي و فلزي معاصر با خيام از قرن پنجم تا هفتم هجري
بخش سوم : شامل ظروف سفالين لعابدار مربوط به قرون سوم تا هفتم هجري قمري
بخش چهارم : شامل نسخ خطي ، نسخ خطي نجوم و تابلو هاي مربوط به حكيم عمر خيام .
بقعه ی قدمگاه:
بقعه ي زيبايي است از قرن 11 هجري به صورت هشت گوش با ايوان هاي بلند و طاق نماهاي دو طبقه ، مزين به كاشي هاي خشت هفت رنگ و گچ بري هايي كه در وسط باغ بزرگي قرار دارد ، از كتيبه ي تاريخي آن چنين مستفاد مي شود كه بنا به امر شاه سليمان صفوي در سال 1091 هجري ساخته شده است و علت وجه تسميه آن به قدمگاه به واسطه وجود يك پارچه سنگ است كه بر روي آن اثر دو قدم بزرگ منسوب به جاي پاي حضرت رضا ، ثامن الائمه[ ع] ديده مي شود
مسجد چوبی:
اين مسجد كه در ايران و جهان منحصر به فرد است ، 200 مترمربع زير بنا دارد . در ساختمان اين بنا ، حدودا سيزده تن از انواع چوب هاي صنعتي به كار رفته است .
از امكانات اين مسجد مي توان به آشپزخانه ، كتاب خانه ، وضو خانه و ... كه همگي از چوب ساخته شده است ، اشاره نمود .
اين مسجد در جنوب شرق نيشابور ، روستاي محمد آباد ، قرار دارد و توسط مهندس مجتهدي ساخته شده است
فرهنگسراي سيمرغ
اين فرهنگسرا ، بزرگ ترين ساختمان فرهنگي استان خراسان مي باشد
امام زادگان محمد محروق و ابراهيم
بقعه امام زاده محروق و ابراهيم در باغ مصفايي در فاصله 3 كيلومتري شرق نيشابور واقع شده است . محمد بن محروق از نوادگان امام موسي بن جعفر [ع] مي باشد .در كنار بقعه امام زاده محروق ، بقعه امام زاده ابراهيم نيز هست كه به وسيله ي دري به امام زاده محروق راه دارد .
فضل بن شاذان
مقبره ي اين عالم جليل القدر در يك فرسنگي جنوب شرقي نيشابور ، در روستايي به همين نامم [فضل] قرار دارد .
بانو بي بي شطيطه
بانو بي بي شطيطه يكي از زنان فاضل نيشابور و مورد عنايت خاص امام موسي كاظم [ع] در قرن دوم هجري بوده است . بناي فعلي آرامگاه ، دارايطرح شش ضلعي با دوازده غرفه كوچك در طرفين آن است
امام زاده غريب
مقبره بي بي صالحه
آرامگاه حكيم عمر خيام نيشابوري
خواجه ، امام ، حجة الحق ،حكيم ابوالفتح عمربن ابراهيم الخيامي [خيام] نيشابوري، از حكما ، رياضي دانان و شاعران بزرگ ايران ، در اواخر قرن پنجم و اوايل قرن ششم مي زيست . معلومات و مطالعات حكيم بيش تر در فلسفه و حكمت و رياضيات بوده ، گاه از سر تفنن شعر نيز مي گفته است . اما بيش تر به شاعري و رباعي سرايي معروف است.
آرامگاه اين فيلسوف و رياضي دان بزرگ در جنوب شرقي شهر نيشابور رو به روي امام زاده محمد محروق و امام زاده ابراهيم قرار دارد
شيخ عطار نيشابوري
فريد الدين ابوحامد بن ابوبكر ابراهيم ابن اسحاق عطار نيشابوري ، شاعر و عارف نامي ايران زمين است كه با آفريدن آثاري بديع مقام خود را جاودان ساخته .
آرامگاه عطار در فاصله 6 كيلومتري شرق نيشابور ، در نزديكي امام زاده محروق و آرامگاه خيام واقع گرديده است
كمال الملك
محمد غفاري ، معروف به استاد و كمال الملك ، از مفاخر هنر نقاشي ايران امروز ، فرزند ميرزا بزرگ كاشاني است . وي در سال 1264 هجري قمري در قريه كاشان ، متولد شد و به سال 1359 هجري قمري در نيشابور ، بدرود حيات گفت .
مقبره ي كمال الملك ، در باغ شيخ عطار نيشابوري ، قرار گرفته ، به عنوان زيارتگاه فرهنگ دوستان و عاشقان هنر ايراني ، هر ساله مشتاقان بسياري را به سوي خود جلب مي كند . بناي آرامگاه داراي حياط و باغچه ي سرسبزي است كه مقبره كمال الملك در آن قرار دارد .
يغماي نيشابوري
حيدر يغما يكي از شاعران معاصر نيشابوري است . وي در سال 1302 هجري شمسي در قريه صومعه از روستاهاي نيشابور به دنيا آمد .
الهام و ايمان اصلي در طرح مربع شكل بناي آرامگاه يغما ، از شغل شاعر ؛ يعني خشت مالي نشات گرفته است .اين بنا در فاصله ميان باغ خيام و باغ عطار ، در ميان قبرستان عمومي ، محل دفن شاعر ، ساخته شده است
ديدني هاي طبيعي
ييلاقات : برفريز – رود – دربهشت – بوژان – خرو – درود – ديزباد – قدمگاه – گرينه – بار – چگنه بز – طاغان – درخت جوز – بقيع و ...
غار ابراهيم ادهم
چشمه علي
قله ها ي معروف : بينالود و شيرباد
معدن فيروزه نيشابور
فيروزه سنگى آبىرنگ و گرانبها است كه از جواهرات معروف جهان شمرده مىشود و معدن آن در دنيا در چند كشور بيشتر وجود ندارد. از آن جمله در تركستان و آسياى صغير و همچنين در جنوب غربى ايالات متحده امريكا در نيومكزيكو، آريزونا، كلرادو و نوادا، يافت می شود اما از بين تمام معادن فيروزه جهان، فيروزه معادن نيشابور از همه مرغوب تر و پربهاتر می باشد .
معادن فيروزه نيشابور در شش دره از كوههاى موسوم به بار معدن در 50 كيلومترى شمال غربى نيشابور در بلوك ريوند واقع است و تاكنون به منظور به دست آوردن فيروزه، بيش از صد غار در اين درهها ايجاد شده است شهرت فيروزه نيشابور از روزگاران قديم بر سر زبانها بوده و گويندگان و نويسندگان در وصف آن سخن ها گفته اند./ع
مکانهای دیدنیاین شهرستان به شرح زیر می باشند .
آتشكده نيشابور
بقاياي شهر كهن
تپه ترباباد
تپه هاي شادياخ
حفاري هاي شادياخ
مزار مهروا يا مزار شه مير
روستاي مهروا
محوطه باستاني خسروآباد
دژباستاني بازه چنار
بناي گنبد كليدر
مقبره كرد و خان
قلعه دختر دهنه ي حيدري
قلعه دمير خان
برج آسياب
سردابه ي ماروسك
اماكن فرهنگي تاريخي
مسجد جامع تاريخي مدرسه گلشن "حوزه ي علميه"
بازار سرپوشيده و تاريخي نيشابور
آب انبار
كاروان سراي شاه عباسي
موزه خيام
بقعه قدمگاه
مسجد چوبي
فرهنگسراي سيمرغ
امام زادگان محمد محروق و ابراهيم
فضل بن شاذان
بانو بي بي شطيطه
حكيم عمر خيام نيشابوري
شيخ عطار نيشابوري
كمال المك
يغماي نيشابوري
معدن فيروزه نيشابور
اردوگاه شهيد رجايي باغرود
آثار باستانی:
آتشكده نيشابور "آذر برزين مهر"
اين آتشكده در دوره پيش از اسلام ، عهد ساساني در ناحيه ريوند نيشابور قرار داشته و يكي از سه آتشكده مهم زرتشتيان به شمار مي آيد . وجود آتشكده برزين مهر حاكي از اين است كه اين شهر قبل از اسلام از جايگاه ويژه اي بر خوردار بوده است .
قسمت اعظم نيشابور قديم هم اكنون در دل خاك نهفته است و آثار بر جاي مانده موجود محدود است به چند تپه اصلي از قبيل : تپه تاكستان، تپه آهنگران ، تپه آلب ارسلان ، تپه سبز پوشان ، مدرسه ، بازار ، قنات يا قنات تپه و تپه شادياخ يا محله كه در سطح اين منطقه وسيع پراكنده شده اند
تپه ترباباد
در اطراف نيشابور كنوني ، دو تپه وجود دارد كه مدفن هنر و تمدن دير سال اين شهر است . از اين تپه ها در لفظ عوام با نام هاي تل هلاكو ، تپه آلب ارسلان و تپه سبز پوشان ياد مي شود .اين محل در حقيقت مزار تمدني است كه ريشه اش به روزگار ساسانيان پيوند مي خورد
تپه هاي شادياخ
محوطه شادياخ ، در جهت غربي نيشابور كهن و سمت جنوب شرقي نيشابور كنوني ، در فاصله حدود 3 كيلومتري شهر نيشابور واقع شده است .شادياخ تا اوايل قرن سوم هجري باغي بود واقع در مغرب شهر كهن و خارج از آن قرار داشت . در سال 205 هجري كه عبدا لله بن طاهر شهر نيشابور را به پايتختي برگزيد ، بنا به درخواست اهالي ، سپاهيان خود را از درون شهر ، به باغ انتقال داد و عمارتي براي خود در آنجا ساخت . پس از آن ، شادياخ دارالحكومه و دارالاماره بود .در اواخر قرن هفتم هجري كه نيشابور كهن به كلي متروك گرديد ، اهالي به محل امروزي كوچ كردند و شهر را در اين مكان ساختند.
حفاري هاي شادياخ
در مركز شادياخ و در محدوده اي به مساحت 1000 متر مربع ، مجموعه معماري بسيار گسترده اي وجود دارد كه در دوره هاي مختلف مورد استفاده و بازسازي قرار گرفته است . در اين مجموعه ، فضاهايي وجود داشته كه كاربري بسيار طولاني داشته اند. وجود پايه هاي افتاده با تزيينات آجري و سنگ فرش هاي وسيع ، استقرار ستون هاي چوبي ، آجرهاي افتاده از ستون هاي آجري و قطعات كاشي دايره اي شكل جهت ترصيع ديوارها ، حكايت از وجود ابنيه ي ديرپا ، باشكوه، زيبا و اشرافي دارد
مزار مهروا يا مزار شه مير
در حاشيه شرقي جاده نيشابور- كاشمر به فاصله 3 كيلومتر از جنوب شهر ، دو بناي آجري تاريخي به فاصله كمي از هم قرار دارند كه به نام هاي مهروا ، مهرآباد ، شه مير و يا شادمهر از آنها ياد ميشود.
مهروا ساختماني است با طراحي كاملا اختصاصي . پسوند مهر حاكي از پيوند اين سرزمين با آيين مهرپرستي ايران باستان دارد.اين بنا با توجه به نظريه انجمن آثار ملي در نوع خود يكي از شاهكارهاي معماري به شمار مي آيد كه بر اساس نحوه آجر چيني و ابعاد آجر ها و تزيين دايره گنبد و عدم استفاده از ملاط جهت بند كشي و نحوه اجراي پلان از آثار قرن ششم هجري ، مربوط به دوره سلجوقيان محسوب مي شود. گروهي كه اين نظريه را دارند معتقدند كه بنا در اصل رصد خانه بوده و اشاره به نقب هاي شگفت آورچهار طرف ساختمان مي نمايند . چهار طرف ساختمان مي نمايند
روستاي مهروا
اين روستا قلعه شكل بوده چندين محله داشته و ساكنان آن به صورت دسته جمعي در محله ها زندگي مي كرده اند آب مصرفي نيز از قنات تهيه مي شده است.
محوطه باستاني خسروآباد
اين محوطه مهم باستاني در حدود 20 كيلومتر جاده نيشابور – مشهد و در دهستان اردوغش از بخش زبر خان نيشابور قرار دارد . اين تپه از مهمترين محوطه هاي دوران پيش از تاريخ در نيشابور مي باشد كه بر اساس سفال هاي جمع آوري شده از سطح تپه داراي تنوع سفال از هزاره ي چهارم قبل از ميلاد تا هزاره ي اول قبل از ميلاد مسيح است . همچنين سفال هاي منقوش دوره برنز آن ، مشابه آثار تپه ي آفو و نمازگاه مي باشد.
دژ باستاني بازه چنار
اين دژ زيرزميني در داخل تپه اي ، در مجاورت يكي از روستاهاي بخش زبرخان احداث شده است . ارتفاع اين تپه از سطح زمين اطراف حدود 20 متر است و از رسوبات آبرفتي تشكيل مي شود . ورودي اين دژ فعلا نامعلوم است و از طريق روزنه اي كه در بالاي تپه ايجاد شده ، امكان ورود به داخل تونل هاي دژ ميسر گرديده است .
بناي گنبد كليدر
اين اثر تاريخي در داخل روستاي كليدر در بخش سرولايت نيشابور قرار دارد و به صورت يك چهار طاقي زيبا مي باشد كه ضلع شرقي آن داراي جلو آمدگي به صورت ايوان ورودي است . پلان بنا ، چهار طاقي است و از تخته سنگ هاي صاف جهت مصالح آن استفاده شده است . در زير گنبد ، دو سنگ قبر بزرگ وجود داشته كه يكي از آنها به موزه ي نيشابور منتقل گرديده است . تاريخ يكي از سنگ قبر ها ، 902 هجري و ديگري 913 هجري مي باشد كه هر دو داراي تزيينات زيبايي هستند.
مقبره كرد وخان
اين بناي سنگي به فاصله 3 كيلومتري روستاي كلاته اسداله خان بخش سرولايت قرار دارد .اين بنا مدفن يكي از شخصيت هاي محلي به نام كرد وخان بوده است.
قلعه دختر دهنه ي حيدري
اين محوطه باستاني در فاصله 2 كيلومتري شمال شرقي روستاي دهنه حيدري قرار دارد . اين قلعه در بين اهالي منطقه به تيز قلعه سي يا قلعه دختر مشهور است . آثار يك حوض انبار بر دامنه جنوب شرقي تپه مشاهده مي شود كه در اثر ريزش كوه تخريب شده است . اين حوض و احتمالا حوض هاي ديگر، آب ساكنين قلعه را تامين مي كرده است . قدمت اين قلعه احتمالا مربوط به دوره ساساني بوده كه تا اواخر دوره سلجوقي مورد استفاده قرار داشته و جنبه ي دفاعي داشته است. كوه هاي اين منطقه از لحاظ زمين شناسي نيز حائز هميت بوده و در سطح تپه، فسيل هايي از خانواده ي سفال پودها
قلعه دمير خان
اين قلعه به فاصله 3 كيلومتري شمال شرق روستاي ينگجه در كنار جاده ي شوسه ي ينگجه به عبدالله گيو قرار دارد. اتاق هاي متعدد دارد و ظاهرا درب اصلي آن در سمت غربي بوده است . احتمالا اين قلعه از دوره ي تيموري به بعد مسكوني بوده است.
برج آسياب
اين برج بزرگ مدور با قدمتي بالغ بر 400 سال در فاصله 1500 متري جنوب شرقي روستاي اسحاق آباد و بر كناره ي نهر آب خشكيده اي ، ساخته شده و از زيباترين برج هاي ديده باني موجود در منطقه است . 4 طبقه دارد ، در وسط دشت وسيعي احداث شده و بر مزارع و زمين هاي مزروعي اطراف ، احاطه كامل دارد. تزيينات زيبايي نيز در بدنه خارجي آن ايجاد شده است . در مجاورت اين برج ، ساختمان مخروبه ي يك آسياب آبي قديمي نيز قرار دارد كه علت نام گذاري برج نيز همين است.
سردابه ي ماروسك
در مجاورت روستاي ماروسك سرولايت ، تپه اي به وسعت بيش از 100 متر و ارتفاع 5/3 تا 4 متر قرار دارد كه بر روي آن قبرستان قديمي روستا مي باشد . در داخل اين تپه ، سردابه اي قرار دارد كه از دو اتاق به موازات يكديگر و يك راهرو تشيل شده است . در اتاق غربي تعداد زيادي اسكلت انساني به صورت آشفته قرار دارد. قدمت اين سردابه به اواخر قرن هفتم و اوايل هشتم هجري مي رسد .
اماكن فرهنگي تاريخي
بعد از تخريب شهر نيشابور به دست سپاهيان مغول براي مدت ها اثري از نيشابور بر جاي نمانده و آن عده از ساكنان نيشابور كه جان سالم به در بردند به طور پراكنده در اين جا و آن جا و با نا اميدي تمام زندگاني مي كردند ، تا اين كه شهر فعلي نيشابور در دوره تيموري در قسمت شمال غربي شهر قديم و به فاصله حدود 5 كيلومتر خرابه هاي شهر قديم ساخته شد . اين شهر داراي 4دروازه بود كه معروف به دروازه هاي عراق ، مشهد ، باغات يا پاچنار و دروازه ارگ بودنديگانه اثر كامل باقي مانده از آثار باستاني شهر نو بنياد نيشابور ، مسجد جامع آن است كه در سال 899 هجري قمري ، همزمان با فرمانروايي سلطان حسين بايقرا ، توسط پهلوان علي كرخي فرزند بايزيد ساخته شده و از بناهاي قرن نهم هجري قمي است .
اين بناي تاريخي، در مركز شهر نيشابور و در حاشيه جنوبي خيابان امام خميني ره ، در ضلع غربي چهار راه اصلي شهر ، چهار راه انقلاب قرار دارد . در كنارذ مسجد مدرسه اي نيز توسط پهلوان كرخي ساخته شده كه در دوران پهلوي با عبور خيابان امام اين مدرسه خراب شده است ، مدفن پهلوان علي كرخي نيز در داخل اين مدرسه بوده كه اكنون در زاويه ي شمال شرقي بيرون مسجد جامع واقع شده است.
مدرسه گلشن " حوزه ي علميه"
بناي حوزه ي علميه ي نيشابور ، در حاشيه شمالي خيابان امام خميني كمي بالاتر از مسجد جامع شهر ، قرار دارد. تزيينات آجري در دوطرف ايوان ، زيبايي خاصي به بنا داده است.
بازار سرپوشيده و تاريخي نيشابور
بازار تاريخي نيشابور ، از جمله بازار هاي سرپوشيده منحصر به فرد در استان خراسان است كه قدمت آن به دوره صفويه مي رسد . در داخل اين بازار تعدادي سرا ، كاروان سرا ، تيمچه ،و حمام وجود دارد .
كاروان سراي مستوفي ، يكي از تيمچه هايي است كه درون اين بازار تاريخي وجوددارد كه دو دهنه ورودي آن يكي در حاشيه جنوبي خيابان امام خميني و ورودي ديگر با در بزرگ چوبي به بازار مي شود .
حمام مرمر ، يكي ديگر از جاذبه هاي اين بازار تاريخي است كه قدمت بسيار دارد اما امروز خرابه اي بيش نيست .
آب انبار
در مقابل بازار سرپوش ، بازار نو قرار دارد كه در گذشته ، سقف اين بازار نيز به صورت گنبدي ، پوشيده بوده ، با عبور خيابان امام خميني از اين مكان ، سرپوش ها خراب شده است.
آب انبار در زير زمين واقع شده است و 20 تا 23 پله تا سطح زمين فاصله دارد ، و امروز قهوه خانه اي است كه داراي سقف هاي گنبدي شكل باد گير است . محيطي زيبا ، خنك ، آرام و ياد آور روزگاران گذشته است .
بعد از اين آب انبار ، تيمچه اي است كه مدتي در اختيار ژاندارمري بوده، مدتي تجارت خانه شده ، كم كم از رونق افتاده است .
اين كاروان سرا در دوره صفويه و در خارج از دروازه شهر يعني دروازه مشهد احداث شده است .
اين كاروان سرا در اواخر دوره ي قاجاريه و اوايل عصر پهلوي ، جهت اسكان و نگهداري ايتام و مستمندان و سپس مدتي به عنوان پادگان ژاندارمري مورد استفاده قرار گرفت .
هدف از احياي اين اين كاروان سرا ، حمايت از صنايع دستي و هنرهاي سنتي و بومي منطقه است . ضلع شرقي كاروان سرا شامل سه بخش زير است :
بخش باستاني : در اين بخش اشياي تاريخي ؛ از قبيل سكه هاي متعلق به قبل از اسلام تا دوره تيموري ، انواع ظروف سفالي دوران تاريخي و اسلامي ، ظروف فلزي و شيشه اي ، و اشياي سنگي به نمايش گذاشته شده است .
بخش مردم شناسي : جلوه هايي از زندگي روزمره ي مردم منطقه و اشياي مربوط به آن در معرض ديد قرار داده شده است .
بخش ويژه: نمايش اشيايي چون مجسمه هاي دوران تاريخي و ماقبل آن ، ماكت شهر قديم نيشابور در دوره تيموري ، لوحه ي استوانه اي بدلي متعلق به كوروش هخامنشي به خط ميخي ، تعدادي سنگ قبر تاريخي ، مجموعه اهدايي مدال ها و احكام شادروان پهلوان يعقوب علي شورورزي ، تعدادي ضريح چوبي منبت كاري شده تاريخي ، تعدادي اسناد خطي و احكام ...
ضلع غربي به سالن اجتماعات و محل دائمي نمايشگاه ، و هشتي جنوب غربي به رشته هاي كار و دانش براي آموزش سفالگري ، كاشي كاري و سراميك اختصاص يافته است.
علاوه بر اين كاروان سرا ، در محدوده ي شهرستان نيشابور كاروان سراهاي [رباط] مهم ديگري نظير: كاروان سراي شورياب واقع در روستاي شورياب در فاصله حدود 50 كيلومتري جنوب غربي شهر نيشابور ، متعلق به دوره قاجار ، كاروان سراي چاه سالار در جنوب شهر ، كاروان سراي قدمگاه و رباط قلعه وزير ، در 24 و 30 كيلومتري غرب شهر در مسير جاده مشهد ، نيز وجود دارند
موزه خيام
همزمان با برگزاري كنگره جهاني خيام ، در 28 ارديبهشت ماه 1379 ، با عنايت به شان و مرتبه ي علمي حكيم عمر خيام وآثار ارزشمند باقي مانده از وي ، در رابطه با دانش ستاره شناسي، تقويم ، رياضيات و اشارات مكرر خيام به خاك ، كوزه و كوزه گري ، اهميت سفال نيشابور و نيز فقدان موزه اي در استان كه به نوعي معرف مراتب علمي و بيانگر
ويژگي هاي دوران حكيم عمر خيام باشد ، سازمان ميراث فرهنگي اقدام به تاسيس موزه ي خيام در كنار آرامگاه وي نمود .موزه خيام شامل چهار بخش است :
بخش اول : آثار مربوط به نجوم ، شامل ابزار آلات رصد و ستاره شناسي ، اسطر لاب ، انواع قطب نما ها و صور فلكي
بخش دوم : ظروف مفرغي و فلزي معاصر با خيام از قرن پنجم تا هفتم هجري
بخش سوم : شامل ظروف سفالين لعابدار مربوط به قرون سوم تا هفتم هجري قمري
بخش چهارم : شامل نسخ خطي ، نسخ خطي نجوم و تابلو هاي مربوط به حكيم عمر خيام .
بقعه ی قدمگاه:
بقعه ي زيبايي است از قرن 11 هجري به صورت هشت گوش با ايوان هاي بلند و طاق نماهاي دو طبقه ، مزين به كاشي هاي خشت هفت رنگ و گچ بري هايي كه در وسط باغ بزرگي قرار دارد ، از كتيبه ي تاريخي آن چنين مستفاد مي شود كه بنا به امر شاه سليمان صفوي در سال 1091 هجري ساخته شده است و علت وجه تسميه آن به قدمگاه به واسطه وجود يك پارچه سنگ است كه بر روي آن اثر دو قدم بزرگ منسوب به جاي پاي حضرت رضا ، ثامن الائمه[ ع] ديده مي شود
مسجد چوبی:
اين مسجد كه در ايران و جهان منحصر به فرد است ، 200 مترمربع زير بنا دارد . در ساختمان اين بنا ، حدودا سيزده تن از انواع چوب هاي صنعتي به كار رفته است .
از امكانات اين مسجد مي توان به آشپزخانه ، كتاب خانه ، وضو خانه و ... كه همگي از چوب ساخته شده است ، اشاره نمود .
اين مسجد در جنوب شرق نيشابور ، روستاي محمد آباد ، قرار دارد و توسط مهندس مجتهدي ساخته شده است
فرهنگسراي سيمرغ
اين فرهنگسرا ، بزرگ ترين ساختمان فرهنگي استان خراسان مي باشد
امام زادگان محمد محروق و ابراهيم
بقعه امام زاده محروق و ابراهيم در باغ مصفايي در فاصله 3 كيلومتري شرق نيشابور واقع شده است . محمد بن محروق از نوادگان امام موسي بن جعفر [ع] مي باشد .در كنار بقعه امام زاده محروق ، بقعه امام زاده ابراهيم نيز هست كه به وسيله ي دري به امام زاده محروق راه دارد .
فضل بن شاذان
مقبره ي اين عالم جليل القدر در يك فرسنگي جنوب شرقي نيشابور ، در روستايي به همين نامم [فضل] قرار دارد .
بانو بي بي شطيطه
بانو بي بي شطيطه يكي از زنان فاضل نيشابور و مورد عنايت خاص امام موسي كاظم [ع] در قرن دوم هجري بوده است . بناي فعلي آرامگاه ، دارايطرح شش ضلعي با دوازده غرفه كوچك در طرفين آن است
امام زاده غريب
مقبره بي بي صالحه
آرامگاه حكيم عمر خيام نيشابوري
خواجه ، امام ، حجة الحق ،حكيم ابوالفتح عمربن ابراهيم الخيامي [خيام] نيشابوري، از حكما ، رياضي دانان و شاعران بزرگ ايران ، در اواخر قرن پنجم و اوايل قرن ششم مي زيست . معلومات و مطالعات حكيم بيش تر در فلسفه و حكمت و رياضيات بوده ، گاه از سر تفنن شعر نيز مي گفته است . اما بيش تر به شاعري و رباعي سرايي معروف است.
آرامگاه اين فيلسوف و رياضي دان بزرگ در جنوب شرقي شهر نيشابور رو به روي امام زاده محمد محروق و امام زاده ابراهيم قرار دارد
شيخ عطار نيشابوري
فريد الدين ابوحامد بن ابوبكر ابراهيم ابن اسحاق عطار نيشابوري ، شاعر و عارف نامي ايران زمين است كه با آفريدن آثاري بديع مقام خود را جاودان ساخته .
آرامگاه عطار در فاصله 6 كيلومتري شرق نيشابور ، در نزديكي امام زاده محروق و آرامگاه خيام واقع گرديده است
كمال الملك
محمد غفاري ، معروف به استاد و كمال الملك ، از مفاخر هنر نقاشي ايران امروز ، فرزند ميرزا بزرگ كاشاني است . وي در سال 1264 هجري قمري در قريه كاشان ، متولد شد و به سال 1359 هجري قمري در نيشابور ، بدرود حيات گفت .
مقبره ي كمال الملك ، در باغ شيخ عطار نيشابوري ، قرار گرفته ، به عنوان زيارتگاه فرهنگ دوستان و عاشقان هنر ايراني ، هر ساله مشتاقان بسياري را به سوي خود جلب مي كند . بناي آرامگاه داراي حياط و باغچه ي سرسبزي است كه مقبره كمال الملك در آن قرار دارد .
يغماي نيشابوري
حيدر يغما يكي از شاعران معاصر نيشابوري است . وي در سال 1302 هجري شمسي در قريه صومعه از روستاهاي نيشابور به دنيا آمد .
الهام و ايمان اصلي در طرح مربع شكل بناي آرامگاه يغما ، از شغل شاعر ؛ يعني خشت مالي نشات گرفته است .اين بنا در فاصله ميان باغ خيام و باغ عطار ، در ميان قبرستان عمومي ، محل دفن شاعر ، ساخته شده است
ديدني هاي طبيعي
ييلاقات : برفريز – رود – دربهشت – بوژان – خرو – درود – ديزباد – قدمگاه – گرينه – بار – چگنه بز – طاغان – درخت جوز – بقيع و ...
غار ابراهيم ادهم
چشمه علي
قله ها ي معروف : بينالود و شيرباد
معدن فيروزه نيشابور
فيروزه سنگى آبىرنگ و گرانبها است كه از جواهرات معروف جهان شمرده مىشود و معدن آن در دنيا در چند كشور بيشتر وجود ندارد. از آن جمله در تركستان و آسياى صغير و همچنين در جنوب غربى ايالات متحده امريكا در نيومكزيكو، آريزونا، كلرادو و نوادا، يافت می شود اما از بين تمام معادن فيروزه جهان، فيروزه معادن نيشابور از همه مرغوب تر و پربهاتر می باشد .
معادن فيروزه نيشابور در شش دره از كوههاى موسوم به بار معدن در 50 كيلومترى شمال غربى نيشابور در بلوك ريوند واقع است و تاكنون به منظور به دست آوردن فيروزه، بيش از صد غار در اين درهها ايجاد شده است شهرت فيروزه نيشابور از روزگاران قديم بر سر زبانها بوده و گويندگان و نويسندگان در وصف آن سخن ها گفته اند./ع
