هرچند در عرصه فوتبال هم مربیانی بوده‌اند که بدون سابقه بازیگری به مردانی بزرگ در این حرفه تبدیل شده‌اند، اما بی‌شک برای آن‌که به مربی بزرگی تبدیل شوند باید ویژگی‌های زیادی داشته باشند. البته گذر از فوتبال سنتی به مدرن، مشتاقان عرصه مربیگری را به کلاس‌های مربیگری و گرفتن مدارک در درجات مختلف سوق داده است، اما باید جوهره مربیگری در وجود هر کسی باشد. دلیل آن نیز مشخص است، چون در هیچ کجای کلاس‌های مربیگری به شما یاد نمی‌دهند با بازیکنان خود چگونه ارتباط برقرار کرده و آنان را تحت تاثیر خود قرار دهید.

ضمن آن‌که یک مربی در عین اطلاع و آگاهی از علم روز مربیگری باید ژن مربیگری و فرمان دادن را در وجود خود داشته باشد و در عین حال یک روان‌شناس خوب باشد؛ کسی که بداند چه موقع باید در قبال بازیکنانش چه واکنشی از خود نشان دهد و تا چه حد از در دوستانه با بازیکنانش وارد شود. بدیهی است همه اینها باید در وجود هر مربی باشد تا بتواند با تلفیق علم و تجربه خویش، نتیجه لازم را بگیرد.

فرقی که فوتبال ایران با جهان دارد این است که در فوتبال ایران در کنار دیگر عوامل برای رشد و اوجگیری در فوتبال نباید از کنار عامل احساس بسادگی گذشت. از این منظر مربی باید بتواند احساسات بازیکنانش را در طول یک بازی 90 دقیقه‌ای به کنترل درآورده و آنان را بخوبی قبل از بازی به لحاظ روحی و روانی برای انجام یک مسابقه حساس و بزرگ آماده و تهییج کند.

جدا از تمام مسائل علمی مربیگری، در فوتبال ایران مربیگری تابع فوت و فن خاصی است و کمتر مربی را می‌توان سراغ داشت که دارای جمیع جهات باشد. بنابراین همراه با تحولات مربیگری و لزوم به روز شدن مربیان، نیمکت کادر فنی تیم‌ها سنگین‌تر و فربه‌تر از قبل شده است. یعنی همراه دستیاران، یک، دو و حتی سه و مربی، دروازه‌بان‌ها، آنالیزور، ماساژور، روان‌شناس و... نیز به کادر فنی اضافه شده‌اند تا مربیانی نیز که هنوز سنتی به حساب می‌آیند با این دستیاران، کمبودی را روی نیمکت احساس نکنند.

پروین؛ بی‌رقیب در پرسپولیس

هرچند گفته می‌شود طی این سال‌ها 8000 مربی از کلاس‌های برگزار شده در ایران در سطوح مختلف، کارت مربیگری دریافت کرده‌اند، اما تعداد محدودی از این مربیان پایشان به مربیگری تیم‌های باشگاهی باز شده است. در حقیقت دایره محدودی از مربیان وجود دارد که از این تیم به آن تیم می‌روند و اگر نیز ابتدای فصل پایشان به تیمی باز نشود، اما مطمئن هستند در نیم‌فصل و به محض اخراج یک مربی می‌توانند از نیمه راه ورود کرده و با گرفتن پولی قابل توجه، خود را از نو در کانون توجهات قرار دهند.

اما جدا از این مساله، در بین بازیکنانی که از سطح ملی و باشگاهی به مربیگری رسیده‌اند، علی پروین را باید ازجمله مربیان موفق باشگاهی ایران دانست. هرچند البته همراه با حرفه‌ای شدن فوتبال ایران حرف مربیان سنتی‌ همچون پروین در این فوتبال خریدار ندارد و خودش نیز بارها تصریح کرده است دیگر به دنیای مربیگری برنمی‌گردد، اما واقعیت این است که سلطان قرمزها هنوز هم به‌واسطه افتخاراتی که با پرسپولیس در عرصه آسیا و ایران به دست آورده، در زمره مربیان موفق باشگاهی ایران قرار می‌گیرد. کسب چند عنوان قهرمانی با پرسپولیس در جام باشگاه‌های تهران، لیگ آزادگان، اولین دوره لیگ حرفه‌ای فوتبال باشگاهی ایران، قهرمانی در جام حذفی و قهرمانی با پرسپولیس در جام در جام باشگاه‌های آسیا در سال 1370 و همین‌طور کسب عنوان سوم جام باشگاه‌های آسیا در سال 79، تنها بخشی از موفقیت‌هایی است که علی پروین برای سرخ‌ها رقم زده است. برای همین نیز پرسپولیسی‌ها نام سلطان را روی اسطوره باشگاه خود گذاشته‌اند و الان نیز از علی دایی انتظار دارند همان راه علی پروین را برود.

پورحیدری؛ پرافتخارترین مربی استقلال

اما در شرایطی که این روزها بیش از هر زمانی در استقلال نام امیر قلعه‌نویی برده می‌شود، پرافتخارترین مربی استقلال کسی نیست جز منصور پورحیدری؛ بازیکن اسبق تیم ملی و استقلال که امروز و در شصت و هشت سالگی به‌عنوان عضوی از هیات مدیره باشگاه استقلال و مدیر فنی تیم انجام وظیفه می‌کند.

در حقیقت در دوره‌ای که علی پروین مرد اول سرخ‌ها در دهه 60 و 70 به حساب می‌آمد، منصور پورحیدری نیز همین نقش را برای آبی‌ها ایفا می‌کرد. سه دوره قهرمانی با استقلال در سال‌های 62، 64 و 70، دو دوره قهرمانی در رقابت‌های لیگ ایران در سال‌های 69 و 80، قهرمانی در جام باشگاه‌های آسیا با استقلال در سال 1991، دو دوره قهرمانی جام حذفی ایران در سال‌های 75 و 79، نایب قهرمانی و مقام سومی باشگاه‌های آسیا با استقلال در سال‌های 1992 و 2002، از افتخاراتی است که منصور پورحیدری برای استقلال رقم زده و او را در صدر مربیان این باشگاه نشانده است.

قلعه‌نویی پرافتخارترین مربی در لیگ برتر

بعد از منصور پورحیدری، امیر قلعه‌نویی قرار می‌گیرد؛ کسی که خود را پیرو راه علی پروین دانسته و به نوعی جوهره مربیگری را در وجود خود دارد. کاپیتان اسبق آبی‌ها که در سطح ملی نیز بازی کرده، از زمانی که به عرصه مربیگری ورود کرده تا امروز رو به رشد بوده و موفقیت‌های زیادی را نصیب خود و تیم‌های استقلال و سپاهان کرده است. این مربی پنجاه ساله با استقلال در سال‌های ۱۳۸۵، ۱۳۸۸ و ١٣٩٢ به مقام قهرمانی لیگ برتر رسیده است و با سپاهان اصفهان هم این عناوین را در سال‌های ۱۳۸۹ و ۱۳۹۰ تکرار کرده است. در حقیقت قلعه‌نویی با پنج بار قهرمانی همراه تیم‌های استقلال و سپاهان، دو نایب قهرمانی با استقلال و تراکتورسازی و یک مقام سومی همراه تیم استقلال و قهرمانی در جام حذفی با آبی‌ها در سال 87 باعث شده پرافتخارترین مربی لیگ برتر فوتبال ایران لقب بگیرد، موضوعی که باعث شده قلعه‌نویی در عین حال همراه علی دایی، یکی از گران‌ترین مربیان لیگی باشند.

حجازی، کسی که هیچ‌ گاه به حقش نرسید

مرحوم ناصر حجازی، کاپیتان و سنگربان اسبق تیم ملی و استقلال را نیز باید در زمره مربیانی دانست که می‌توانست خیلی بیشتر در عرصه مربیگری بدرخشد، اما روزگار به نوعی با آنها سر ناسازگاری گذاشت و او نتوانست مانند دوره بازیگری خود، عملکردی درخشان از خود در دوره مربیگری به جای بگذارد. حجازی که خیلی زود و به دلیل قانون من‌درآوردی مسئولان وقت سازمان تربیت بدنی در ممنوعیت حضور بالای بازیکنان بالای 29 سال در تیم ملی مجبور شد از فوتبال ملی خداحافظی کند، اولین تجربه مربیگری‌اش به تیم المحمدان بنگلادش بر‌می‌گردد. بویژه با حذف پرسپولیس در سال 1367 و صعود به مرحله یک‌چهارم نهایی جام باشگاه‌های آسیا.

به هر حال او در بازگشت به فوتبال ایران نیز موفق شد با استقلال به مقام نایب قهرمانی باشگاه‌های آسیا و قهرمانی در لیگ آزادگان برسد. ضمن آن‌که در تیم‌های سپاهان اصفهان، ذوب‌آهن اصفهان، استقلال رشت، ماشین‌سازی تبریز، استقلال اهواز، ابومسلم خراسان، نساجی قائمشهر و البته بانک تجارت تهران نیز مربیگری کرد تا بازیکنی همچون علی دایی تحت مربیگری او، گلزنی‌های خود را در سطح باشگاهی آغاز کرده و به مدارج عالیه برسد.

دایی‌؛ پرنوسان

علی دایی نیز در زمره مربیانی قرار می‌گیرد که بلافاصله بعد از دوره بازیگری در تیم‌های ملی و باشگاهی، کار خود را در عرصه مربیگری آغاز کرد. هرچند هنوز هم عده‌ای معتقدند دایی راه را به اشتباه آمده و بهتر بود در رده مدیریتی فوتبال وارد می‌شد، اما به هر حال او تا اینجا نیز چند قهرمانی را در کارنامه مربیگری خود ثبت کرده است. هرچند او امسال دست روی هر مهره‌ای گذاشت، باشگاه بلافاصله او را جذب کرد تا دلیلی برای قهرمان نشدن نداشته باشد، اما پرسپولیس دایی تا اینجا از جام حذفی کنار رفته و راهی سخت را نیز برای قرارگرفتن در بین سه تیم بالای جدول در لیگ سیزدهم و کسب سهمیه آسیایی پیش روی خود می‌بیند.

علی دایی دوران مربیگری خود را به‌عنوان بازیکن و سرمربی در تیم سایپا شروع کرد و توانست این تیم را در لیگ برتر ایران به قهرمانی برساند. البته او در آن فصل تیم را در شرایطی از هفته پنجم تحویل گرفت که لورانت آلمانی تیم را از ابتدا خوب بسته بود تا دایی با ادامه راه او، اولین قهرمانی را در نخستین سال مربیگری خود ببیند. جدا از بحث مربیگری دایی در تیم ملی که با ناکامی و تجربه‌ای بد برای او همراه بود، او از هفتم دی 88 تا سی و یکم خرداد 1390 نیز موفق شد پرسپولیس را دو بار پیاپی به قهرمانی در جام حذفی برساند تا با وجود جدایی و الحاق به تیم راه‌آهن در سال 91، در سال 92 بار دیگر سکان هدایت سرخ‌ها را به عهده بگیرد.

جلالی و کریمی با کارنامه‌ای موفق

مجید جلالی و فیروز کریمی، بازیکنان اسبق تیم‌های شاهین، وحدت و پاس تهران را نیز باید در زمره مربیان موفق برشمرد. جلالی علاوه بر این‌که در سال 83 به‌عنوان مربی سال انتخاب شد، قهرمانی لیگ برتر با تیم پاس در سال 83 و همین‌طور قهرمانی جام حذفی با تیم صباباتری در سال 84 را در کارنامه دارد. فیروز کریمی نیز بعد از کسب چند قهرمانی با تیم پاس، این تیم را سال 1992 به مقام قهرمانی باشگاه‌های آسیا رساند.

فرکی و گل‌محمدی؛ رو‌ به رشد

هرچند در این عرصه و بازیکنانی که وارد دنیای مربیگری شده‌اند، نام‌های زیادی می‌توان برشمرد، از محمود یاوری گرفته تا حسن روشن، حسین فرکی، محمد مایلی‌کهن، محمد پنجعلی، پرویز مظلومی، ابراهیم قاسمپور، حمید درخشان، جواد زرینچه، مجید نامجو‌مطلق، احمدرضا عابدزاده، یحیی گل‌محمدی، خداداد عزیزی، احمد سجادی، نادر فریادشیران، صمد مرفاوی، حمید استیلی، علیرضا منصوریان، بهزاد غلامپور، حمید بابازاده، علی فیروزی، محمدحسین ضیایی، محسن عاشوری، منصور ابراهیم‌زاده، فیروز کریمی، اکبر میثاقیان، حمید علیدوستی، مرتضی یکه، فرشاد پیوس، مهدی تارتار، مجید صالح و... اما در این مورد باید حسین فرکی و یحیی گل‌محمدی را در زمره مربیان رو به رشدی دانست که می‌توانند در عرصه مربیگری حرف‌های بیشتری برای گفتن داشته باشند.

حسین فرکی سال پیش نفت تهران را به مقام پنجم لیگ برتر در فصل دوازدهم رساند و امسال نیز با فولاد تنه به تنه استقلال ساییده و از شانس‌های قهرمانی در لیگ سیزدهم است.

یحیی گل‌محمدی نیز سال پیش تا زمانی که در تیم صبای قم سرمربی بود، خوب عمل کرد و هم در پرسپولیس بحران‌زده خوب نتیجه گرفت. یحیی که به شکلی غیرمترقبه از پرسپولیس کنار گذاشته شد تا علی دایی سکاندار شود، امسال با نفت تهران راه موفقیت‌آمیز فرکی را در این تیم ادامه داده و این تیم را در رتبه سوم جدول لیگ نشانده است.

به هر صورت و در شرایطی که مربیگری در ایران با فعل و انفعالات زیادی همراه است، خیلی از مربیانی که در بالا ذکرشان رفت، اکنون ترجیح داده‌اند دور از هیاهوی مربیگری و تیمداری در عرصه‌ای دیگر به فعالیت بپردازند.