به گزارش گروه وبگردی باشگاه خبرنگاران جوان، «هیچ شیطان دیگری سریعتر و تندتر از شایعه نیست؛ شایعه با هر گام که پیش می‌گذارد، خرابکارتر می‌شود». این سخنی است که شاعری رومی، دو هزار سال پیش از میلاد بر زبان رانده است. از آن زمان تاکنون، شایعه‌ها ادامه و اغلب تاثیرات مخربی بر روح و روان جامعه دارند.

شایعه شیطانی است که هر بار نقابی نو بر سیمای خود می‌زند و به سراغ افکار و احساسات مخاطبان می‌رود و آنان را تحت تاثیر خود قرار می‌دهد؛ اما می‌توان با گسترش سواد رسانه ای، تصویب قوانین موثر و فعال‌تر شدن رسانه‌ها و بخش‌های اطلاع رسانی سازمان‌های رسمی، مانع گسترش شایعات شد.

** شایعه چیست؟

بطور معمول شایعه به خبری گفته می‌شود که صحت و سقم آن مشخص نیست. شایعات اغلب کلی هستند و بدون دادن اطلاعات دقیق، تنها یک موضوع در آن‌ها طرح می‌شود. بطور مثال در شایعه زلزله، تنها این سخن به گوش می‌رسد که زلزله‌ای خواهد آمد و مشخص نیست این زلزله با چه قدرت و تاثیری، در چه زمانی و با چه اثراتی رخ خواهد داد.

شایعات اغلب خبر مورد نظر را به منابعی به ظاهر معتبر؛ اما مبهم، غیر واقعی و غیرقابل اثبات ارجاع می‌دهند: یک کارشناس، یک پیشگو، یک استاد دانشگاه، یک منبع مطلع ناشناس یا حتی یک پژوهش علمی نامشخص.

شایعات دو گونه هستند: آن شایعاتی که منبع مشخصی ندارند و شایعاتی که منبع تولید آن‌ها بر همگان معلوم است. شایعات گروه اول مشخص نیست به دست چه کسی ریشه می‌گیرند. در گذشته هر کس می‌گفت که این خبر را از دیگری شنیده است و امروز؛ با گسترش فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی، هر رسانه و کانال خبری، به نقل از کانال و رسانه دیگری شایعه را منتشر می‌کند و در نهایت نیز مشخص نمی‌شود که چه کسی اولین بار شایعه را بر سر زبان‌ها آورده است.

سازوکار گسترش شایعه، مشابه «نظریه فرا ارجاع» است که توسط «ژان بودریار»، فیلسوف فرانسوی طرح شده است. بودریار معتقد است که در جهان امروز اخبار مربوط به وقایع به افراد عرضه می‌شوند؛ اما منبع آن‌ها مشخص نیست. هر تارنمای خبری، خبر خود را به تارنمای دیگری ارجاعی می‌دهد و در این هزارتوی ارجاعات، در نهایت مشخص نمی‌شود که منبع اصلی خبر کجا است و این خبر چقدر معتبر است؟ در این نظریه، شهرت معادل اعتبار فرض می‌شود و خبری که رسانه‌ای مشهور منتشر کند، از سوی خوانندگان معتبر تلقی می‌شود و تلاشی از سوی افراد برای جویا شدن صحت و سقم آن صورت نمی‌پذیرد.

اما برخی شایعات نیز ناقلین مشخصی دارند. رسانه‌ها و تارنما‌ها و همچنین شخصیت‌ها مشهور و کارشناسان امر، به عمد یا سهو، سخنی را بر زبان می‌رانند که بلافاصله و به صورتی گسترده مورد ارجاع رسانه‌های متعددی قرار می‌گیرد و هر کدام به نقل از دیگری، خبری از آن شایعه می‌دهند. نکته مهم آن جا است که حتی اگر رسانه به سرعت شایعه را تکذیب کند، باز هم با توجه به گستره وسیع انتشار یک شایعه توسط رسانه ها، این شایعه اثر خود را خواهد گذاشت و بسیاری از شهروندان دیگر به تکذیب‌های پیاپی، اهمیتی نمی‌دهند. بدین ترتیب شایعه اثر خود را می‌گذارد؛ بی آنکه شایعه ساز برای آن هزینه چندانی بدهد.

پژوهشگران معتقدند که قدرت یک شایعه، حاصلضرب ابهام موضوع و اهمیت آن است. بطور مثال همواره شایعه‌های مربوط به زلزله بسیار موثر هستند؛ زیرا زلزله در عین حال که واقعه‌ای مبهم است و مشخص نیست چه زمانی رخ می‌دهد؛ اتفاقی بسیار مهم هم هست و سرنوشت بسیاری از انسان‌ها را تحت تاثیر قرار می‌دهد؛ بنابراین شهروندان به شایعات مربوط به زلزله همواره توجه می‌کنند. این در حالی است که شایعات بی اهمیت درباره یک پرونده جنایی یا یک هنرمند، هرچند توجهات را به خود جلب می‌کنند؛ اما بر فضای کلی جامعه اثر چندانی نخواهند داشت.

** زلزله و آتشفشان در تهران؛ قصه تکراری یک شایعه

به حتم بسیاری از شهروندان، شایعه زلزله تهران در دهه ۱۳۷۰ را به یاد دارند؛ شایعه‌ای که به سرعت برق و باد در میان شهروندان منتشر شد و خبر از یک زلزله قریب الوقوع در تهران می‌داد. اغلب شهروندان در ان زمان سخن از یک پیشگوی مشهور به میان می‌آوردند که گویا ده‌ها واقعه را پیش از آن، پیشگویی کرده بود! بسیاری از شهروندان این شایعه را باور کردند و در شب پیش بینی وقوع زلزله، در خیابان‌ها به سر بردند. شایعه‌ای که هرگز به وقوع نپیوست.

در سال‌های آغازین دهه ۱۳۸۰، این شایعه دوباره تکرار شد و دوباره در تهران و برخی از دیگر شهرها، این شایعه دهان به دهان چرخید و دوباره شهروندان بسیاری نیمه‌های شب را در خیابان سپری کردند. این بار هم شایعه از زبان یک پیشگو و از منابعی نامشخص پخش شد.

بطور معمول تا مدتی پس از هر زلزله، بازار شایعات داغتر می‌شود. همانطور که تا چند سال پس از زلزله بم، بازار شایعات درباره زلزله تهران داغ بود؛ از سال گذشته و پس از زلزله کرمانشاه نیز بازار شایعات هم در مورد دلایل وقوع زلزله کرمانشاه و هم درباره احتمال وقوع یک زلزله هولناک در تهران به گوش می‌رسد. شایعاتی که مطابق همیشه نه براساس تحقیقات علمی بر زبان آورده می‌شوند و نه مدرک و مستنداتی برای آن‌ها ارایه می‌شود و تنها به التهاب شهروندان دامن می‌زنند. بار‌ها و بار‌ها در رسانه‌ها شنیده ایم که زمین لرزه قابل پیش بینی نیست و اگر کسی موفق به اختراع روشی برای پیش بینی آن شود، جهان علم را تکان خواهد داد!

در ماه‌های اخیر، علاوه بر شایعه تکراری زلزله، شایعاتی مبنی بر احتمال فعال شدن آتشفشان دماوند نیز به گوش می‌رسد. آتشفشان دماوند که هزاران سال است خاموش مانده است در این شایعات به یکباره شعله ور خواهد شد و آتش آن دامن تهران را خواهد گرفت. هرچند که این شایعه نیز اغلب منبع مشخصی ندارد. با این حال مدیران مسئول نمی‌توانند احتمال وقوع زلزله و آتشفشان را رد یا تایید نمایند. از همین رو بطور مداوم پایش‌هایی درباره فعالیت وضعیت دماوند صورت می‌گیرد تا در صورت وقوع هر اتفاقی، بتوان اقدامات ضروری را صورت داد. جالب آنجا است که در صورت احتمال فعال شدن یک آتشفشان، می‌توان از پیش به شهروندان اطلاع رسانی کرد و نیازی نیست افراد به چنین شایعاتی توجه کنند.

** شایعه در بازار‌های مالی

پس از ورشکستگی برخی موسسات قرض الحسنه و فرار «محمودرضا خاوری»، رییس وقت بانک ملی، شایعه ورشکستگی بانک‌های خصوصی و دولتی هر از چند گاهی به گوش می‌رسد. شایعه‌ای که به دلیل از دست رفتن بخشی از اعتماد شهروندان به بانک‌ها و موسسات مالی، بیش از گذشته در اذهان، واقعی به نظر می‌رسد. این شایعه، اما اغلب منابعی مشخص دارد و منبع آن نیز برخی رسانه‌های ضد انقلاب هستند. چنین شایعاتی، اغلب بسیار مخرب هستند و با هجوم سرمایه گذاران به بانک ها، باعث می‌شود تا بانک‌های کشور دچار مشکلات جدی شوند. پخش شایعه ورشکستگی بانک‌ها یا سقوط بورس، تاریخی طولانی دارد و در جنگ‌های اقتصادی یا نظامی بین المللی، یک روش معمول است که کشور‌های رقیب از آن بهره می‌برند. بطور مثال در جنگ جهانی دوم، کشور‌های درگیر جنگ بار‌ها از این روش برای از بین بردن آرامش اقتصادی کشور‌های دشمن خود استفاده می‌کردند.

در هفته گذشته نیز دوباره چنین شایعه‌ای شنیده شد و یک تارنمای ضد انقلاب مدعی شد که رییس یکی از بانک‌ها خصوصی کشور فرار کرده است و بانک مذکور در حال ورشکستگی است! این در حالی است که رسانه‌های رسمی کشور، به سرعت مصاحبه رییس این بانک را منتشر کردند و همین مسئله باعث شد تا اذهان شهروندان آرام شود. چند ماه قبل نیز شایعه ورشکستگی بانک دیگری به گوش رسید که بانک مذکور، برای مقابله با ورشکستگی، دسته‌های اسکناس و منابع مالی خود را در شعبات و در برابر دیدگان مشتریان به نمایش گذاشت تا نشان دهد که به قدر کفایت منابع مالی دارد. این اقدام باعث شد تا سرمایه گذاران آرامش پیدا کرده و شایعه نیز خود به خود منتفی شود.

نکته مهم دیگر ان است که بانک‌های دولتی کشور که هر از چندگاهی شایعاتی در مورد آن‌ها به گوش می‌رسند، از سوی دولت حمایت می‌شوند و تا زمانی که دولت، مقتدرانه با سرمایه‌های خود از این بانک‌ها حمایت کند؛ عملاً اجازه نخواهد داد که این بانک‌ها ورشکست شوند. گردش مالی سازمان‌های دولتی نیز آنقدر بالا است که همواره می‌توانند منابع مالی چنین بانک‌هایی را تامین کنند و مانع از بروز مشکلات جدی شوند. این روش اغلب آزموده شده اند. بطور مثال در زمان بحران اقتصادی ده سال پیش در آمریکا، دولت این کشور با پرداخت کمک‌های مالی گسترده، مانع از ورشکستگی برخی بانک‌های این کشور شد.

** شایعه کمبود کالا و تشویش اذهان عمومی

چند ماه قبل بود که شایعه کمبود مواد اولیه در کارخانه‌های دستمال کاغذی و پوشک، موجب هجوم بسیاری از شهروندان به مراکز فروش کالا‌های بهداشتی شد و این خرید بیش از اندازه باعث شد که برای چند روز، بازار دچار کمبود شود؛ اما گذشت زمان نشان داد که اتفاقی رخ نداده بود. کارخانه‌های تولید محصولات بهداشتی همچنان به تولید خود ادامه دادند و هیچ کمبودی در بازار به چشم نخورد. برخی از مشکلات طرح شده توسط کارخانه‌های مربوط همچون کمبود مواد اولیه، به سرعت توسط دولت رفع شد. این در حالی بود که برخی شهروندان برای مصرف یکسال خانواده خود دستمال کاغذی یا پوشک خریده بودند! بطور معمول در زمان جنگ اقتصادی، بروز چنین شایعاتی، عادی است و بیشتر این شایعات منبع واقعی و مشخصی نیز ندارند. تنها با هجوم مردم به بازار است که کمبود‌ها ایجاد می‌شوند. به دلیل پیش بینی همین شایعات است که دولت همواره تلاش می‌کند ذخیره بزرگی از کالا‌های اساسی ایجاد کند تا التهاب و نگرانی در مردم ایجاد نشود.

مهمترین اقدام برای مقابله با شایعات کمبود کالا، نمایش کالا به حد وفور است. در دوران جنگ نیز از انجایی که احتمال بروز شایعه کمبود گندم و نان همواره وجود داشت، نانوایی‌ها کیسه‌های گندم خود را در برابر دید شهروندان قرار می‌دادند تا همواره خیال شهروندان از کمبود احتمالی گندم آسوده باشد. همین اقدام در مورد بسیاری دیگر از کالا‌ها نیز ممکن است و می‌تواند التهابات را کاهش دهد.

** شایعات برجامی و دلاری؛ تیغ تیز سلطان‌های فساد

چرخ بازار غیررسمی ارز در ایران، اغلب با شایعات می‌چرخد. پس از خروج یکجانبه آمریکا از برجام، قیمت ارز در بازار غیررسمی ارز در کشور بالا رفت. شایعات در طی ماه‌های گذشته، هر بار در این بازار ایجاد التهاب کردند و با بالا رفتن نرخ ارز، دلالان و سودجویان از این شایعات منتفع شدند. شایعه خروج ایران از برجام یکی از این شایعات از که هرچند وقت یکبار شنیده می‌شود و دلالان با تکیه بر همین شایعات ناموثق، قیمت ارز را بالا بردند.

اکنون که التهاب در بازار ارز فروکش کرده است، شایعه سازان تلاش می‌کنند هر از چند گاهی دوباره بر آتش زیر خاکستر شایعه‌ها بدمند تا بتوانند دوباره نرخ ارز را بالا ببرند و موج خریداران را به سمت این بازار‌ها بکشند. در این میان، مردمی که با باور کردن شایعاتی مشابه، دلار را با قیمت‌هایی بسیار گزاف خریدند، ضرر و زیان بسیاری را متحمل شدند. این در حالی است که بانک مرکزی به صورت مداوم و با بیانیه‌های پیاپی تلاش کرده است تا به شهروندان هشدار دهد که تحت تاثیر چنین شایعاتی قرار نگیرند و با خرید ارز و طلا، با قیمتی بسیار بالاتر از بازار و در وضعیتی که قیمت‌ها دچار حباب شده اند، سرمایه‌های خود را از دست ندهند؛ اما گزارش‌ها حکایت از آن دارند که برخی از شهروندان بدون توجه به هشدار‌ها و تحت تاثیر همین شایعه ها، با خرید‌هایی بسیار گران‌تر از قیمت واقعی، به شدت ضرر کردند.

متاسفانه بسیاری از شهروندان درس عبرت نمی‌گیرند و هر بار این شایعات باعث می‌شود تا دوباره پول خود را در این بازار مکاره از دست بدهند و سلطان‌های سکه و ارز، از نمد شایعه، کلاه ثروت برای خود بدوزند. کانال‌ها و تارنما‌ها و شبکه‌هایی که به نام «اعلام قیمت ارز یا طلا» تشکیل شده اند و هزاران عضو نیز پیدا کرده اند؛ اغلب در پشت این شایعات قرار دارند و از این طریق، بازار را دستخوش التهاب می‌کنند. مقابله با برخی از این تارنما‌ها و کانال‌ها در ماه‌های گذشته، یکی از عوامل آرام شدن جو روانی بازار طلا و ارز در کشور بود. زمانی که شایعات مهار شدند، تلاطم در بازار نیز فروکش کرد.

** شایعات دنیای هنر و ورزش.

شایعات در دنیای هنر و ورزش، اغلب حکایتی متفاوت دارند. برخی از هنرمندان، ورزشکاران یا دلالان این حوزه، با ایجاد شایعات تلاش می‌کنند تا فضا را تغییر دهند و با گل آلود کردن فضای عمومی، ماهی منفعت خود را بگیرند. در دنیای هنر شایعه ممنوع الکاری یا ابطال مجوز یک اثر هنری، اغلب باعث می‌شود تا بازار آن اثر گرمتر شود. چند ماه پیش شایعه عدم صدور مجوز برای یک آلبوم موسیقی، وضعیت مشابهی را رقم زد و با انتشار آلبوم مورد نظر، فروش آن بسیار بالاتر از حد انتظار رفت. همین موضوع در مورد فیلم‌های در حال اکران نیز تبدیل به یک روش معمول شده است. با انتشار شایعه احتمال لغو پخش فیلم مذکور، فروش فیلم افزایش می‌یابد و تماشاگرانی که تمایلی به تماشای فیلم نداشتند، با تصور اینکه احتمال دارد موفق به دیدن فیلم نشوند، به سینما می‌روند.

شایعات مربوط به خبر بیماری یا درگذشت برخی هنرپیشگان و هنرمندان نیز اغلب به گوش می‌رسد. این نوع از شایعه باعث می‌شود تا هنرمندان کهنسالان دچار ناراحتی و تالم روحی شوند و اثراتی روانی بر روی آنان بگذارد. هدف از تولید این شایعات اغلب جذب خوانندگان و مراجعه کنندگان بیشتر به صفحات ساخته شده در شبکه‌های اجتماعی است و بسیاری از این طریق تلاش دارند تا برای خود مخاطبانی دست و پا کنند.

در دنیای ورزش نیز وضعیت مشابه است. اخباری که از جدال در رختکن تیم‌های ورزشی یا از قهر یک بازیکن خبر می‌دهند یا حکایت از آن دارند که یک بازیکن قصد بستن قرارداد با یک تیم ورزشی را دارد. این شایعات نیز بیشتر مواقع برای بازار گرمی پخش می‌شوند و باعث می‌شوند که قیمت یک ورزشکار بیشتر شود یا بازیکنان و اعضای کادر فنی یک تیم دچار اختلاف گردند. روزنامه‌های ورزشی متعدد و پر تیراژ نیز خود تبدیل به بازاری برای گسترش این شایعات در دنیای ورزش نیز شده اند.

** شایعات جهان سیاست، بازی در زمین دشمن

در جهان سیاست، شایعات اغلب با هدف ضربه زدن به نظام‌های سیاسی یا احزاب رقیب ایجاد می‌شوند. شایعات مربوط به مرگ یا استعفای مقامات، از جمله پرکاربردترین نوع شایعات سیاسی هستند. در آسمان سیاست ایران نیز ابر‌های سیاه شایعه گاه به گاه دیده می‌شوند. سخن از استعفای برخی از وزرا و مسوولان بیش از هر شایعه دیگری شنیده می‌شود و جناح‌های رقیب تلاش می‌کنند تا با ایجاد چنین شایعاتی، فضای سیاست را غبار آلود کنند. شایعات سیاسی هرچند می‌توانند به سرعت تکذیب شوند؛ اما در همان مدت زمان کوتاه انتشار، می‌توانند وقت و انرژی سازمان‌های سیاسی را بگیرند؛ زیرا این سازمان‌ها ناچارند برای تکذیب این شایعات تلاش کنند.

شایعه تصویب یا طرح برخی از قوانین و مقررات نیز از جمله دیگر شایعات معمول در این عرصه هستند. این اخبار بیشتر با هدف آسیب زدن به حیثیت یا اعتبار گروه‌های سیاسی تولید می‌شوند و حتی در صورت تکذیب نیز ممکن است باعث شود تا اعتماد شهروندان به دولت یا گروه سیاسی خاصی، کاهش یابد.

شایعات سیاسی را می‌توان به عنوان یکی از ابزار‌های غیرمنصفانه؛ اما معمول در عرصه سیاست به شمار آورد و به ویژه در زمان داغ شدن تنور‌های انتخاباتی کاربرد وسیعتر و گسترده تری می‌یابند. گروه‌های رقیب با زدن تهمت و افترا و ایجاد شایعه تلاش می‌کنند اعتبار سیاسی و وجهه مردمی جناح مقابل را لکه دار نمایند و نشان دهند که گروه مذکور، در جهت خلاف منافع و مصالح عمومی رفتار می‌کند. به ویژه شایعات مربوط به فساد‌های اقتصادی یا سیاسی اغلب توسط رسانه‌ها و با استناد به منابع ناشناس منتشر می‌شود و می‌تواند ضرباتی جدی به اعتبار اشخاص بزند.

با گسترش فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی، امکان انتشار شایعات سیاسی در سطحی وسیعتر و گسترده‌تر فراهم آمده است و تنها کافی است نیم نگاهی به این کانال‌ها بیاندازیم تا ببینیم که بار‌ها شایعه استعفاء یا برکناری «محمد جواد ظریف» وزیر امور خارجه در این کانال‌ها منتشر شده است و همواره سخنگویان وزارت امور خارجه ناچار به تکذیب آن شده اند. این در حالی است که چنین شایعاتی به سود کشور نیستند؛ اما برخی از رسانه‌ها داخلی نیز که به دلیل اختلافات جناحی به چنین شایعاتی دامن می‌زنند، در واقع آب به آسیاب دشمن می‌ریزند.

** شیطانی که باید به بند کشید

شایعه، ابزاری شیطانی است که می‌تواند برای اهداف مختلفی بکار رود؛ اما دشمنی قوی دارد و آن دشمن؛ آگاهی است. بالارفتن سطح آگاهی و دانش شهروندان، سلاحی است که می‌تواند شایعه را از پای در آورد. همانطور که در گذاشته، گسترش دانش افراد باعث شد تا کمتر به دام شایعات گرفتار شوند؛ در جهان امروز که فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی، بیش از پیش گسترش یافته اند؛ نیاز است تا سطح سواد رسانه‌ای شهروندان و آگاهی آنان از اخبار درست و واقعی، بیش از پیش افزایش یابد. سواد رسانه‌ای می‌تواند به شهروندان کمک نماید تا خبر درست از خبر کذب را دقیق‌تر و سریعتر تشخیص دهند. بدین ترتیب شایعه نمی‌تواند بر شهروندان اثرگذار باشد.

در عین حال به نظر می‌رسد اصلاح قوانین برای مقابله با رسانه‌هایی که دست به شایعه سازی می‌زنند، ضروری به نظر می‌رسد. به ویژه برخی رسانه‌های داخلی  به راحتی به اعتبار و شخصیت برخی مقامات سیاسی حمله می‌برند و با انتشار شایعات بی اساس، خواسته یا ناخواسته خود را در سنگر دشمن قرار می‌دهند، بایستی به صورتی جدی روش خود را تغییر دهند تا بیش از این فضای روانی جامعه آلوده چنین شایعاتی نشوند.

همچنین اطلاع رسانی سریع و به موقع نیز می‌تواند مانع از بروز شایعات شود. فعال‌تر شدن بخش‌های رسانه‌ای سازمان‌های مسوول و سرعت عمل در انتشار اخبار و اطلاعات رسمی، همواره می‌تواند مانع از گسترش شایعاتی شود که فضای جامعه را درگیر خود می‌کنند. از همین رو این نیاز وجود دارد که سازمان‌های رسمی در شبکه‌های اجتماعی که امروزه به عنوان یکی از منابع اصلی اطلاعاتی شهروندان محسوب می‌شوند، فعال‌تر و چابک‌تر عمل نمایند.

به هر حال شایعه هر از چند گاهی ظاهر می‌شود؛ اما افزایش سواد رسانه ای، تصویب قوانین بازدارنده و فعال‌تر شدن سازمان‌ها و رسانه‌ها برای آگاه سازی شهروندان، تیغ‌های برنده‌ای هستند که می‌توانند این شیطان را به سرعت از پای درآورند.

منبع:ایرنا

انتهای پیام/