گر چه این آیین‌ها با گسترش شهرنشینی و زندگی ماشینی تغییر شکل یافته و برخی نیز به دست فراموشی سپرده شده اند، اما مردم این منطقه از کشورمان بسیاری از این آداب و آیین‌ها را هنوز هم حفظ کرده اند؛ یکی از این آیین‌ها تکم گردانی است.

بیوک جامعی کارشناس فرهنگ عامیانه می‌گوید: از گذشته‌های دور در منطقه آذربایجان به ویژه اردبیل افرادی هستند که قبل از رسیدن عید نوروز و مخصوصاً در فاصله بین چهارشنبه آخر سال و شروع سال نو، با اشعار زیبا و آهنگین، آمدن بهار و تمام شدن ایام سخت زمستان را به مردم شهر‌ها و روستا‌ها خبر می‌دهند و این افراد به دلیل اینکه عروسکی چوبی به نام «تکم» به همراه دارند به «تکم چی» یعنی صاحب تکم معروف هستند.

او گفت: تکم از دو بخش «تکه» به معنی بز نر قوی هیکل که هدایت گله را برعهده دارد و «م» ضمیر ملکی دوم شخص مفرد تشکیل شده است. تکم یعنی بز نر قوی هیکل من با مجسمه چوبی دست سازی به شکل بز که پایه‌ای داشته و جهت رقصاندن از سوراخ صفحه‌ای چهار گوش یا گرد عبور کرده و حرکت داده می‌شود تکم معمولاً با پولک، سکه، آینه، زنگوله پارچه‌های رنگی-بیشتر قرمز رنگ- و چیز‌های دیگر تزیین می‌شد، این کار برای ایجاد سر و صدا و جلب توجه مردم و البته هر کدام نماد زندگی، برکت و تلاش، روشنایی، شادی و سرود و سربلندی است.

این کارشناس می‌گوید:تکم چی‌ها یا تکم گردانان که خود، لباس مخصوص محلی به تن دارند با خواندن اشعاری موزون معمولاً در قالب بایاتی (نوعی دو بیتی محلی) - و رقصاندن تکم که از برخورد با صفحه زیرین خود، صدای خاصی را تولید می‌کند؛ آمدن عید را در قالب موسیقی محلی نوید می‌دهند و در ازای این کار، صله و مژدگانی دریافت می‌کنند این مژدگانی در زبان محلی «پای» یا «بایرام پایی» یعنی عیدانه خوانده می‌شود و با توجه به وضعیت مالی اهالی متفاوت است.

پوشش عروسک تکم

کارشناس میراث فرهنگی می‌گوید: هر یک از تزئینات عروسک تکم علت و فلسفه‌ای داشته است. مثلاً زنگوله و سکه برای ایجاد سر و صدای بیشتر بوده تا مردم را از داخل خانه‌ها به کوچه‌ها و دم در خانه‌ها بکشاند و از سوی دیگر یک ضرباهنگ برای حرکت تکم بوجود می‌آورد.

او گفت: روی عروسک تکم را با مخمل یا پارچه‌هایی به رنگ قرمز می‌پوشانند و روی این پارچه را با پولک، زنگوله، سکه و نیز پارچه‌های الوان و حتی آئینه تزیین می‌کنند.

این کارشناس می گوید: اینکه به دو طرف عروسک (طرفین شکم عروسک) آئینه نصب می‌کنند، به این دلیل است که تکم خبر فرا رسیدن سال نو را به مردم می‌دهد و آئینه به نماد روشنایی و صفا است.

او در رابطه با علت قرمز بودن لباس عروسک تکم نیز گفت: در آذربایجان قدیم رنگ قرمز رنگ شادی و خوشی بوده است چنانکه لباس و توری سر و روی عروس به رنگ قرمز بوده و احتمالا خواسته اند تکم نیز مثل هر عروسی مظهر شادی باشد.

اشعار تکم خوانی از نظر ساختاری جزو ترانه‌های عامیانه محسوب می‌شود. اوزان و هارمونی آن با توجه به نیاز و مقتضیات زمان جابجا و عوض می‌شود و هر تکمچی یا تکم گردان با آزادی کامل اشعار این آیین را عوض می‌کند.

در اشعار تکم خوانی گاهی اشعار مذهبی نیز به چشم می‌خورد. این اشعار بر اساس مستندات موجود از زمان صفویه که بنیانگذار شیعه در ایران هستند وارد این آیین شده و اغلب در سال‌هایی که ایام نوروز با مناسبت‌های مذهبی همزمان می‌شود از این اشعار مذهبی استفاده می‌شود:

مختار اوتی یاندیردی داما آتدی (مختار آتش را روشن کرد و بر بام انداخت)
خبر اهل مدینه شاما چاتدی (خبر به اهل مدینه و شام رسید)
جماعت جهد ایدوب مرادا چاتدی (جماعت جهد کردند و به مراد رسیدند)
سیزون بو تازه بایراموز مبارک (عید نو شما مبارک باش)
آیوز، ایلوز، هفتوز، گونوز مبارک (ماهتان، سالتان، هفته تان، روزتان مبارک)

و در بیاتی دیگر می‌گویند:
جناب جبرئیل نامه گتوردی
گتور جگین پیمبره یتوردی
مبارک قوللارین گویه گوتوردی
سیزون بوتازه بایراموز مبارک
آیوز، ایلوز، هفتوز، گونوز مبارک
ترجمه: جناب جبرائیل نامه آورد / به محض آوردن به پیامبر رسانید / پیغمبر هم دستهایش را بر آسمان برداشت که / این عید تازه تان مبارک باشد / ماهتان، سالتان، هفته تان، روزتان مبارک باد. /

این کارشناس  می‌گوید:گرچه از سابقه تاریخی و خاستگاه آیین تکم خوانی جزییات زیادی در دست نیست، اما روشن است که این آیین زیبای سنتی از جامعه باصفای عشایری و روستایی منطقه آذربایجان برخاسته و رشد کرده است. چیزی شبیه به این آیین در برخی مناطق شمالی و مرکزی کشور دیده می‌شود که البته با تفاوت‌هایی همراه است.

او   می‌گوید:  امروزه با عوض شدن روش و منش زندگی مردم و اهالی آذربایجان، تکم خوانی هم مثل سایر آداب و رسوم ارزشمند کم رنگ است.

این کارشناس معتقد است  برای احیا و توسعه دوباره این گونه مراسم‌ها و زیبایی‌های آن باید هم متولیان امور فرهنگی و هم نویسندگان و خود مردم دست به کار شوند و با گرد آوری آثار شفاهی به جا مانده و برگزاری جشنواره‌های محلی مراسم نوروز، در تجدید حیات آن بکوشند.

احیای تکم خوانی

عسگر ایمانی یکی از افرادی است که بیش از نیم قرن نوید بخش عید نوروز در میان مردم شهرستان مشگین شهر است. اهالی او را با نام «حاج عسگر تکم چی» می‌شناسند.

او می‌گوید: ۶۵ سال است که در روز‌های آخر سال پای پیاده فاصله ۵ کیلومتری بین روستا‌ها را طی می‌کنم و به تکم خوانی می‌پردازیم. این تکم چی باسابقه اضافه می‌کند: متاسفانه اکنون دیگر از آیین تکم خوانی نشان کمتری به چشم می‌خورد و مانند برخی سنت‌های اصیل دیگر در حال فراموشی است. با اینکه بیشتر اهالی مرا می‌شناسند و معمولاً از من استقبال خوبی می‌کنند، اما دیگر از آن شوق و حرارت سابق خبری نیست بیشتر تکم چی‌ها از حضور در بین مردم ابا دارند.

البته در سال‌های اخیر این آیین به همت سازمان میراث فرهنگی و جامعه هنری استان در برخی جشنواره‌های محلی و سراسری برای خود جا باز کرده و از استقبال خوبی هم برخوردار بوده است.

امید است با همت مسئولان امر و حمایت از هنرمندان شاهد تثبیت آیین‌ها و سنت‌های دیرینه ایران زمین باشیم.