حقایق جالب درباره سفره هفت‌سین؛ از سفره نوروز تا هفت‌سین قاجارها
گذاشتن سفره هفت سین در زمان نوروز برای خود پیشینه‌ای دارد که اسناد و مدارکی تاریخی از این پیشینه باقی مانده است.
مردم استان‌های مختلف ایران آیین‌های خاصی برای برگزاری نوروز دارند؛ اما یکی از کار‌هایی که بین بیشتر ایرانیان مشترک است گذاشتن سفره هفت‌سین است.
بیشتر ایرانیان قبل از تحویل سال نو سفره هفت سین می‌چینند و همانطور که از نامش پیداست روی این سفره هفت چیز مختلف که با حرف سین شروع می‌شود قرار می‌دهند که معمولا این هفت مورد شامل سنجد، سماق، سپند، سمنو، سیب، سکه، سیر، سرکه، سوزن، سنجاق و سبزه است. در کنار این‌ها روی سفره قرآن، آیینه، تنگ ماهی، آجیل، شمع، شیرینی و میوه هم قرار می‌دهند. سپس اعضای خانواده در زمان تحویل سال، در کنار این سفره می‌نشینند و برای داشتن سال بهتر دعا می‌کنند. سفره هفت سین تا سیزدهم نوروز برپاست.
گذاشتن سفره هفت سین، اما برای خود پیشینه‌ای دارد. برخی معتقدند هفت سین حدود یک تا دو سده است که بین ایرانیان باب شده و قبل از آن ایرانیان طور دیگری به استقبال نوروز می‌رفتند.
هوشنگ جاوید، پژوهشگر سرشناس درباره پیشینه سفره هفت سین در گفتگو با خبرنگار همشهری آنلاین می‌گوید: ایرانیان از گذشته‌های دور سفره نوروز داشتند و چیزی به عنوان سفره هفت سین حدود صد سال پیش و کم‌کم از زمان قاجار شکل گرفت. اگر دین زرتشت را از دین‌های اولیه ایرانیان بدانیم، زرتشتیان از گذشته تا امروز سفره نوروز پهن می‌کنند که علت این کار قدمت این سفره است. حتی هندی‌ها هم سفره نوروزی دارند.
وی می‌افزاید: زمانی که ایرانیان ارتباط با خالق کائنات را پیدا کردند شکر نعمت را به جا آوردند، بنابراین در سفره نوروزی خود هم از چیز‌هایی استفاده کردند که برایشان نشانه برکت بود. مانند سمنو یا سبزیجات و نان که جزو غذا‌های اولیه بود. همچنین سیب نیز از میوه‌های اولیه است که قبل از آنکه انسان با گوشت آشنا شود با سیب آشنا شد. سیر، آب و شربت هم از دیگر چیز‌های اولیه‌ای بود که برای چیدن سفره نوروزی استفاده می‌شد.
این پژوهشگر با اشاره به اینکه مهم سفره نوروز است، ادامه می‌دهد: سفره نوروز نماد نعمت و جایگاهی برای قرار گرفتن برکات خداوند است. حتی امروزه برای چیدن سفره عقد در زمان ازدواج هم سفره می‌چینند که روی آن دانه‌های مختلف مانند بادام، گردو یا حتی آتش را که البته شمع جای آن را روی سفره گرفته است؛ قرار می‌دهند.
جاوید می‌گوید: بنابراین با این توصیف گذاشتن سفره نوروز بر اساس انگاره‌های تمدنی به حتی ۸ هزار سال قبل هم می‌تواند برگردد. اما درباره هفت واره‌ها ریشه‌های مختلفی را می‌توان یافت. مثلا در افغانستان روی سفره از هفت میوه استفاده می‌کنند. آنها هفت میوه خشک را مانند انجیر، کشمش، آلو، برگه‌های مختلف و... داخل آب قرار می‌دهند و روی سفره می‌چینند؛ چون همگی نماد برکت هستند.
هفت قاب یا هفت سینی
جاوید به رونق ظروفی که از چین آورده می‌شد و برای چیدن هفت سین هم استفاده می‌شود اشاره می‌کند و می‌گوید: در زمان ساسانیان هم ظروفی از چین به ایران آورده می‌شد که در ایران بین مردم به نام چینی معروف بودند و به گویش دیگر به صورت سینی در ایران رواج یافت. باین ظروف برای چیدن سفره نوروزی کاربرد پیدا کردند. برای همین سفره نوروزی به نام هفت‌سین و یا هفت قاب نام گرفت و بعد‌ها با حذف یای نسبت به صورت هفت‌سین درآمد و هنوز هم در برخی نقاط به‌صورت هفت‌سینی تلفظ می‌شود.
این محقق درباره گذاشتن سبزه بر سر سفره هم اضافه می‌کند: در گذشته در تخت جمشید ۱۲ ستون در کاخ فرماندهی داشتیم. در شب یلدا منجمان بر اساس ستاره نگاری و زوایای ماه و ستارگان تشخیص می‌دادند که سال بعد باید چه محصولی کاشت شود. آنها در شب چله حتی اینکه سال پرباران یا کم بارانی را در پیش رو دارند نیز پیش بینی می‌کردند. سپس در اسفندماه جلوی این ۱۲ ستون حکومتی که جلوی کاخ قرار داشت ۱۲ ظرف از حبوبات مختلف قرار می‌دادند که شامل ارزن، عدس، لوبیا، نخود و... بود. در واقع کاری که امروزه ما برای سبزه سبز کردن انجام می‌دهیم شبیه همین کار در دوران هخامنشیان است. سپس در شب سال نو این ظرف‌ها را بررسی می‌کردند و هرکدام را که رشد بیشتری داشت، انتخاب می‌کردند تا به کشاورزان دستور دهند برای سال بعد بکارند. در واقع با این کار برای کشاورزی اولویت بندی می‌کردند. این سبزه‌ها را بر سر سفره نوروز هم می‌گذاشتند.
سبزه در زمان هخامنشیان
جاوید به گذاشتن نهال بر سر سفره نوروز هم اشاره می‌کند و می‌افزاید: حتی ایرانیان نهال هم بر سر سفره نوروز قرار می‌دادند. هنوز هم در برخی استان‌ها می‌بینیم که به عنوان نمونه شاخه‌های بیدمشک بر سر سفره قرار می‌دهند. زیرا نشانه برکت و سرسبزی است. تاثیر گذاشتن نهال ایرانیان بر سفره حتی به اروپایی‌ها هم رسید. زیرا مسیحیانی که در ایران فعالیت داشتند با این آیین آشنا می‌شوند به طوری که گفته می‌شود یک آلمانی با الهام از این کار ایرانیان، حدود ۱۸۰ سال پیش این کار را با گذاشتن کاج در زمان جشن کریسمس باب کرد.
این پژوهشگر در پایان به خبرنگار همشهری آنلاین می‌گوید: در زمان قاجار و بالاخره دوران ناصرالدین شاه سفره نوروز به شکل هفت سین تغییر می‌کند. چه ما سفره نوروز داشته باشیم و چه سفره هفت سین، اما در نهایت آنچه مهم است گرد آمدن روح انسان‌ها و دل‌های مردم دور هم است؛ که این موضوع وحدت و مهربانی را بیشتر می‌کند تا جایی که این وصل شدن دل‌ها بر سرسفره هفت سین ما را نه تنها در ایران که در جهان متحد می‌کند.
ابوریحان بیرونی و هفت سین
اما ابوریحان بیرونی به سبز کردنِ هفت نوع غلهٔ مختلف برای نوروز بین ایرانیان اشاره کرده است: «در این روز هر چوبی که خشک شده بود سبز شد و مردم گفتند (روز نو) یعنی روزی نوین و هر شخص از راه تبرک به‌این روز در طشتی جو کاشت سپس، این رسم در ایرانیان پایدار ماند که روز نوروز در کنار خانه هفت صنف از غلات در هفت استوانه بکارد.»
ابوریحان بیرونی همچنین در آثارالباقیه ص۳۳۰ چاپ سوم می‌گوید: «مردی خوش‌نام و خوش‌شگون بامداد روز نوروز به حضور شاه بار می‌یافت و میزی سیمین روبه‌روی او می‌نهاد و در کنار میز کلوچه‌هایی گذاشته شده بود که از حبوبات گوناگون مانند گندم، جو، ارزن، نخود، عدس، برنج، کنجد و لوبیای پخته شده بود و هفت دانه از هر یک از انواع این حبوبات را برداشته و در کنار میز می‌گذاشتند و در وسط میز هفت شاخه درخت‌هایی را می‌نهادند که از روی آنها و نام آنها پیشگویی می‌کردند و شکل آنها را به فال نیک می‌گرفتند؛ از قبیل بید، زیتون، به، انار که هر کدام به اندازه یک یا دو سه بند قطع شده بود و هر شاخه‌ای را به نام یکی از ایالات روی میز می‌گذاشتند و... و.».
در قرن هشتم هم دربارۀ هفت سین در دیوان امیر بهاءالدین بَرَندق خُجندی (۷۵۷–۸۳۵ قمری) در شعری به هفت سین اشاره شده است: «چون به میدانِ طرب رانی بُراقِ عیش را / هم ز عینِ مردمی باید که چینی هفت سین/ سبزهٔ سیراب و سنبل، سوسن و سرو و سمن/ ساغرِ می‌در میانِ بزم و ساقی هفتمین».
تاکید بر عدد ۷
عده‌ای دیگر از پژوهشگران هم به جای واژه سین بر عدد هفت تاکید دارند و رعایت این عدد را از ملزومات سفره نوروزی از گذشته دور می‌دانند نه واژه سین را. مثلا هاشم رضی همان پژوهشگر معتقد است که «اغلب امروزه می‌گویند و برآنند که منظور از هفت، هفت امشاسپند (هفت فرشته در دین زرتشت) در آیین زرتشت است. این هفت ملک یا ایزد بزرگ عبارتند از وهومنه یا بهمن. اَشه و هیشته یا اردی‌بهشت، خَشتر وثیریَه، پنست آرمئی تی یا سپندارمذ یا اسفند. هئورتات یا خرداد. آمِرتات یا مرداد که در رأس این شش ایزد سَرْئوُشه یا سروش یا خود اهورامزدا قرار دارد. این‌ها صفات اهورامزدا هستند که تشخص یافته‌اند. هفتِ سِپنْتهَ یا هفت مقدس هستند، چون به صفت مقدس نامزدند، در دیانت زرتشتی اهمیت ویژه‌ای دارند. این اندیشه به وجود آمد که هفت‌سین به موجب شمار این مقدسان و صفت‌شان در خوان نوروزی قرار دارد».
اشاره به هفت سین در دوران قاجار
در آثار کهن ادبی ایران برخی شاعران به هفت سین اشاره کرده‌اند، «قاآنی» از شاعران و قصیده‌سرایان بزرگ دربار فتحعلی شاه، محمّدشاه و آغاز پادشاهی ناصرالدین‌شاه قاجار بود در برخی قصاید خود به هفت سین اشاره کرده است:
«عید شد ساقی بیا درگردش آور جام را / پشت‌پا زن دور چرخ وگردش ایام را / سین ساغر بس بود‌ای ترک ما را روز عید»
«کمال‌الملک»، نقاش نام‌آور عصر قاجار هم تابلویی با عنوان «هفت‌سین» خلق کرد که در این اثر همه اجزای سفره هفت‌سین به جز تنگ ماهی به تصویر کشیده شده‌است.
نقاشی کمال الملک از هفت سین
همچنین اوبن، سیاح فرانسوی هم درباره هفت سین نوشته است. وی در دوره قاجار از ایران دیدن کرده بود: «بزرگ‌ترین نماد نوروز سفره هفت سین می‌باشد. ایرانیان سفره هفت‌سین را از ضروریات آغاز سال نو می‌دانند که عبارتند از: ماهی- از سین لغت عربی سمک گرفته شده است- سیب، سیر، سبزی، سرکه، سنجد و سنگک. بعد از آن دید و بازدید‌ها شروع می‌شود. مردم به دیدن همدیگر می‌روند و سال نو را به همدیگر تبریک می‌گویند.»
هفت سین در کتاب نیرنگستان صادق هدایت
«صادق هدایت» هم در کتاب نیرنگستان درباره هفت سین آورده است و در همین مطلب خود نوشته است که در سراسر پیشینۀ ایران، هیچ نامی از هفت سین در میان نیامده است؛ بنابراین بیش از یکی دو سده‌ای نیست که این نام بر سر زبان ایرانیان (و باز نه همۀ ایشان) افتاده است.
ماهی قرمز هفت سین
به گزارش خبرنگار همشهری آنلاین، همچنین بسیاری از صاحب نظران معتقدند وجود ماهی در سفره هفت‌سین چندان قدیمی نیست و وارداتی است، اما رسمی در گیلان وجود داشته که نشان می‌دهد این رسم اصالت و قدمت دارد. یکی دو روز مانده به عید پسران نوجوان با پهن کردن دام‌های کوچک در رودخانه‌ها، اقدام به صید نوعی ماهی کوچک به اسم «کولی» برای سفره هفت‌سین می‌کردند و به آن «شب سالِ کولی» می‌گفتند. رنگ این ماهی هم نقره‌ای با پشت تیره بوده است.
منبع: همشهری آنلاین
