حجت الاسلام محمد باقر مشکاتی،کارشناس مذهبی و فعال رسانه ای در یادداشتی به مناسبت شهادت پنجمین پیشوای شیعیان آورده است:حضرت امام محمد باقر علیه السلام، پنجمین امام شیعیان، ملقب به «باقرالعلوم» به معنای شکافنده علوم بوده و “منبع علوم اهل بیت”، است که گویای مقام و منزلت والای علمی ایشان می باشد. اما برخلاف مشهور، این امام بزرگوار، نه تنها در زمینه علم و دانش و حکمت، اسوه‌ی، دانشمندان و فرهیختگان است بلکه الگوی کامل و جامعی در تمامی ابعاد زندگی برای همه مسلمانان هستند.
سیره و آموزه‌های ایشان سرشار از حکمت و معرفت است. سبک زندگی و شخصیت الهی ایشان لبریز از آموزه‌های ناب و ارزشمندی است که در هر جنبه از زندگی انسان، از اخلاق و معنویت تا اجتماع و سیاست، راهنمای سعادت و رستگاری انسان در همه اعصار است.
امام باقر (علیه السلام) شخصیتی الهی و بسیارتاثیر در تاریخ اسلام هستند؛ ایشان با ایجاد کرسی تعلیم و تدریس و مکتب فکری مبتنی بر قرآن کریم و سیره پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله)، شاگردان برجسته‌ای تربیت کردند که به حفظ و نشر و ترویج فوق العاده‌ی معارف ناب اسلامی منجر گردید. امامی که با دارا بودن تمام فضایل انسانی و الهی در بالاترین حد ممکن، نمونه‌ای دیگر از قامت یک انسان کامل و معصوم، در بین چهارده معصوم علیهم السلام، وظیفه صیانت و احیای اسلام ناب محمدی را پس از حادثه غم‌بار و خونین عاشورا بر دوش کشیدند.
بنابراین امام باقر (علیه السلام) در تمامی ابعاد و سبک زندگی، الگویی کامل و بی‌نقص برای مسلمانان هستند. با مطالعه و تدبر در سیره و آموزه‌های ایشان می‌توانیم مسیر دینمداری و سعادت را پیدا کنیم و با تاسی به این الگو کامل به زندگی خود رنگ رستگاری بدهیم.
بی تردید ذکر و شرح تمامی ابعاد شخصیتی ایشان نه در این مجال کوتاه بلکه در هیچ گفتار و نوشتاری نمی‌گنجد، اما در این یادداشت به چهل جنبه از برجسته‌ترین ویژگی‌های امام بزرگوار را در سیزده زمینه اشاره می‌کنیم:
امامت و رهبری
۱. هدایتگر امت: امام باقر (ع) در دوران امامت خود، به هدایت و راهنمایی امت اسلامی می‌پرداختند. ایشان با تبیین معارف دین، پاسخگویی به سوالات مردم و حل مشکلات جامعه، نقش مهمی در حفظ و تحکیم و نشر اسلام ناب محمدی (ص) داشتند. امام باقر (ع) با زندگی پربار و الهام‌بخش خود، به مسلمانان نشان دادند که چگونه می‌توان در تمام ابعاد زندگی، الگوی حقیقت و عدالت بود و به سعادت و رستگاری ابدی دست یافت.
۲. حکیم و تدبیر: امام باقر (ع) در حکمت و تدبیر سرآمد بودند و در حل مسائل پیچیده و اداره امور جامعه از تدبیر و دوراندیشی بالایی برخوردار بودند. ایشان در برابر ظلم و ستم سکوت نمی‌کردند و از مظلومان دفاع می‌کردند. عدالت‌خواهی و ظلم‌ستیزی ایشان الگویی برای تمام انسان‌ها در جهت ایجاد جامعه‌ای عادلانه و ظلم‌ستیز است.
۳. سخنان پرمغز و بلیغ: سخنان و بیانات ایشان مملو از حکمت و پند و اندرز بود و راهنمای زندگی برای پیروان خود بود. امام باقر (ع) از حکمت و اندیشه‌ای عمیق برخوردار بودند و سخنان و تعالیم ایشان سرشار از حکمت و معرفت بود. ایشان فصاحت و بلاغتی بی‌نظیری که برخوردار بودند و در سخنرانی‌ها و مناظره‌های خود، با کلامی شیوا و رسا، حقایق را بیان می‌کردند.
۴. راهنمایی و ارشاد: همیشه با صبر و حوصله مردم را راهنمایی و ارشاد می‌کردند و آنها را به سوی سعادت و رستگاری هدایت می‌کردند. امام باقر (ع) در امر به معروف و نهی از منکر، حکیمانه عمل می‌کردند و همواره مردم را به انجام کارهای نیک و پسندیده و دوری از گناه و معصیت دعوت می‌کردند.
ترویج علم و دانش
۵. شکافنده‌ی علوم: امام باقر (علیه السلام) به عنوان “باقرالعلوم” شناخته می‌شوند. این امام بزرگوار به صورت لدنی و موهبتی در تمامی علوم مختلف، دریای بی‌کران علم و دانش بودند، در علوم اسلامی از جمله فقه، حدیث، تفسیر قرآن، کلام و تاریخ و … دانش و معارف عمیق و فراوانی به دست ما رسیده است.
۶. احیاگر معارف دینی: امام باقر (ع) در دورانی که انحرافات و بدعت‌ها در دین و جامعه رواج پیدا کرده بود، به احیاء و روشنگری معارف اصیل اسلام و تبیین آموزه‌های قرآن و احادیث نبوی پرداختند. ایشان با صبر و حوصله، به سوالات مردم پاسخ می‌دادند و با مناظره با مخالفان، حقانیت مذهب تشیع را اثبات می‌کردند.
۷. محدث و مفسر: ایشان احادیث و روایات بسیاری را از پدر بزرگوارشان امام سجاد (ع) و سایر ائمه اطهار (ع) نقل و تفسیر کردند.
۸. مربی برجسته: امام باقر (ع) به عنوان مربی و استادی برجسته و بلامنازع دارای مکتب علمی، مملو از شاگردان برجسته‌ای بود که بعدها به فقیهان، محدثان و مفسران، مروجان دین و پیشوایان فکری شیعه تبدیل شدند. ایشان در تعلیم و تربیت شاگردان، آنها را به علم و تقوا و اخلاق نیکو آراسته می‌کردند.
۹. الگوی مدارا و گفتگو: امام باقر (ع) با پیروان دیگر مذاهب و ادیان با احترام و مدارا رفتار می‌کردند و در مناظره با آنها، همواره با منطق و استدلال سخن می‌گفتند. روش تدریس ایشان نیز، صبورانه، حکیمانه و مبتنی بر احترام و محبت بود. ایشان با درک و توجه به نیازها و توانایی‌های هر شاگرد، به آنها آموزش می‌دادند.
۱۰. دعوت به دانش‌افزایی: امام باقر (ع) بر اهمیت علم و دانش تاکید فراوانی می‌کردند و می‌فرمودند: “طلب علم واجب بر هر مسلمانی است، زن و مرد.” امام باقر (ع) به مسلمانان می‌آموختند که به دنبال علم و دانش باشند و از آن برای هدایت و سعادت خود و دیگران استفاده کنند.
پارسایی و طهارت در زندگی
۱۱. زهد و قناعت: با وجود ثروت و امکانات، زندگی ساده و قناعت پیشه کرده بودند و از تجملات دنیوی دوری می‌گزیدند. و ساده و بی‌آلایش زندگی می‌کردند. ایشان الگوی عملی زهد و ساده زیستی برای یاران و شیعیان خود بودند. امام باقر (ع) می‌فرمودند: “بهترین گنج و ثروت، قناعت است” . ایشان به مسلمانان می‌آموختند که به داشته‌های خود قانع باشند و از حرص و طمع دوری کنند.
۱۲. شکرگزاری و رضایت: امام باقر (ع) در تمام لحظات زندگی و نسبت به نعمات الهی شاکر و قدردان بودند. ایشان می‌فرمودند: “شکر، نعمت را افزون می‌کند”. ایشان در تمام امور به رضای الهی راضی بودند و هر چه که خداوند برایشان مقدر می‌کرد را با جان و دل می‌پذیرفتند.
۱۳. تهذیب نفس و خودسازی: امام باقر (ع) دارای مقام عصمت بودند و در پاکی و طهارت نفس و دوری از گناه و معصیت زبانزد خاص و عام بودند. ایشان برای پیروان خویش می‌فرمودند: “بهترین جهاد، جهاد با نفس است.” ایشان بر تزکیه نفس و خودسازی تاکید فراوانی می‌کردند و می‌فرمودند: ” کسی که نفس خود را تزکیه نکند، از دین بهره‌ای نخواهد برد.”
۱۴. کسب رزق حلال: امام باقر (ع) به مسلمانان می‌آموختند که در کنار توجه به معنویات و آخرت، به نیازهای دنیوی خود نیز اهمیت بدهند. ایشان به ما می‌آموزند که انسان باید در کسب روزی حلال تلاش کند و از نعمات الهی در راه صحیح استفاده کند. همچنین ایشان به مسلمانان می‌آموختند که بدن و لباس خود را پاک و تمیز نگه دارند و از آلودگی‌ها دوری کنند.
جهاد و مبارزه
۱۵. مبارزه با ظلم و ستم: امام باقر (ع) در برابر ظلم و ستم حاکمان وقت سکوت نمی‌کردند و با شجاعت و صراحت و تبیین حقایق و روشنگری افکار مردم از مظلومان دفاع می‌کردند.
۱۶. استقامت و پایداری: امام باقر (ع) در برابر سختی‌ها و مشکلات صبر و استقامت فراوانی داشتند. ایشان با وجود ظلم و ستم‌هایی که از سوی حاکمان وقت به ایشان می‌شد، هرگز ذره ای از مسیر حق و حقیقت منحرف نشدند.
۱۷. حمایت از مظلومان: همیشه در کنار مظلومان و ستمدیدگان بودند و از حقوق آنان دفاع می‌کردند.
۱۸. جهاد علمی: مبارزه علمی و تبیین معارف اصیل اسلام از مهم‌ترین جهادهای امام باقر (ع) به شمار می‌رود. ایشان با ابزار روشنگری علمی و تبیین حقایق، مردم را به مبارزه با ظلم و ستم تشویق می‌کردند.
صبر و گذشت
۱۹. صبر در برابر مصائب: با وجود سختی‌ها و مصائبی که در دوران امامت خود با آن مواجه بودند، صبر و بردباری مثال‌زدنی داشتند.
۲۰. حلم و بردباری: در برابر گستاخی‌ها و توهین‌های دشمنان، حلم و بردباری پیشه می‌کردند و با سعه صدر و مهربانی با آنها برخورد می‌کردند.
۲۱. عفو و گذشت: حتی در برابر کسانی که به ایشان ظلم کرده بودند، کینه توزی نمی‌کردند و با گذشت و عفو از آنها، درس بزرگی از اخلاق اسلامی به پیروان خود می‌دادند.
سخاوت و گره گشایی
۲۲. بخشش و انفاق: امام باقر (ع) بسیار بخشنده و کریم بودند و اموال خود را در راه خدا و کمک به عموم نیازمندان انفاق می‌کردند.
۲۳. اطعام و اکرام: امام باقر (ع) سخاوتمند بودند، همیشه سفره‌ای پهن داشتند و نیازمندان و مهمانان را اطعام می‌کردند.
۲۴. برآوردن حاجات مردم: تا جایی که می‌توانستند در رفع مشکلات و برآوردن حاجات مردم تلاش می‌کردند. و به فقرا و مستمندان یاری می‌رساندند.
۲۵. یتیم نوازی: امام باقر (ع) نسبت به یتیمان و افراد بی‌سرپرست دلسوزی فراوانی داشتند و از آنها حمایت می‌کردند. ایشان اموال خود را در راه یتیمان می بخشیدند و به آنها سرپرستی و محبت پدرانه می‌کردند.
عدالت و انصاف
۲۶. برقراری عدالت: امام باقر (ع) در تمام امور، عدالت و انصاف را رعایت می‌کردند. در دوران امامت خود، عدالت و انصاف را در میان مردم رواج دادند و به مظلومان و ستمدیدگان یاری می‌رساندند.
۲۷. قضاوت عادلانه: ایشان در قضاوت عادلانه عمل می‌کردند. در حل و فصل دعاوی و رفع اختلافات میان مردم، با عدالت و انصاف کامل داوری می‌کردند.
۲۸. حقوق همگان: ایشان به حقوق همه مردم احترام می‌گذاشتند. حقوق همه افراد جامعه، از جمله ضعیفان و اقلیت‌ها را محترم می‌شمردند.
مهر و محبت
۲۹. مهربان و دلسوز: امام باقر (ع) بسیار مهربان و دلسوز بودند و به همه انسان‌ها، فارغ از دین و مذهب و نژاد، با احترام و محبت رفتار می‌کردند.
۳۰. پناهگاه نیازمندان: نیازمندان و دردمندان پناهگاهی امن در آستان ایشان می‌یافتند و از ایشان یاری و دلگرمی می‌گرفتند. ایشان به خاطر اخلاق نیکو و رفتار کریمانه با نیازمندان، در میان مردم بسیار محبوب و مورد احترام بودند.
توجه به خانواده
۳۱. همسری مهربان و پدری دلسوز: امام باقر (ع) به عنوان پدر دلسوز و همسر نمونه و مهربان، الگوی کاملی در زندگی خانوادگی بودند. به تربیت و آموزش فرزندانشان اهتمام ویژه داشتند. همیشه با احترام و محبت با همسر خود رفتار می‌کردند و ایشان را در امور مختلف یاری می‌کردند.
۳۲. تربیت فرزندان صالح: فرزندان امام باقر (ع) همگی از صالحان و بزرگان شیعه بودند و در ترویج معارف دین و دفاع از حقانیت مکتب اهل بیت (ع) نقش مهمی ایفا کردند. امام باقر (ع) درباره اهمیت تربیت فرزند می‌فرمودند: “بهترین هدیه‌ای که پدر می‌تواند به فرزندش بدهد، تربیت نیکو است .”امام باقر (ع) به پدران و مادران می‌آموختند که به فرزندان خود محبت و احترام بگذارند و آنها را با تعالیم اسلامی تربیت کنند.
تواضع و احترام
۳۳. متواضع و فروتن: با وجود مقام والای علمی و معنوی، بسیار متواضع و فروتن بودند و از هرگونه تکبر و خودبزرگ‌بینی دوری می‌گزیدند. ایشان با همه مردم، فارغ از مقام ولایی و موقعیت اجتماعی، با احترام و تواضع رفتار می‌کردند.
۳۴. احترام به دیگران: هیچگاه خود را برتر از دیگران نمی‌دانستند و حتی در انجام کارهای ساده و خدمت به خلق خدا پیشقدم می‌شدند. ایشان به بزرگان و سالخوردگان احترام می‌گذاشتند و از آنها قدردانی می‌کردند.
شجاعت و حمایت از مظلوم
۳۵. شجاع و نترس: در برابر ظلم و ستم و ترویج باطل شجاعت به خرج می‌دادند و به صراحت حقایق را بیان می‌کردند. ایشان در برابر سختی‌ها و مصائب با صبر و شجاعت، پایداری می‌کردند و هرگز از مسیر حق و حقیقت منحرف نمی‌شدند.
۳۶. دفاع از مظلومان: امام باقر علیه السلام، با وجود خطرات و تهدیدها، از مظلومان و ستمدیدگان در برابر ظالمان دفاع می‌کردند و با شجاعت از حقوق آنها حمایت می‌کردند.
عبادت و توکل
۳۷. بندگی خدا: امام باقر (ع) عابدترین فرد زمان خویش بودند؛ در عبادت و تهجد و راز و نیاز با خدای متعال کوشا بودند و الگوی عملی عبادت و بندگی برای یاران و شیعیان خود بودند. همواره به عبادت و راز و نیاز با خداوند می‌پرداختند، به نماز و روزه اهمیت فراوانی می‌دادند و به طور کامل به احکام و آداب آن عمل می‌کردند.
۳۸. ذکر و دعا: همیشه ذکر و دعا بر لب داشتند و در هر لحظه به یاد خدا بودند. ایشان در مناجات‌ها و دعاهای خود، از خداوند تقاضای خلوص نیت و درک حقیقت عبادت را داشتند. امام باقر (ع) عشق و محبت عمیقی به خداوند داشتند. به مسلمانان می‌آموختند که با عشق و محبت به خدا، قلب خود را از نور ایمان و معرفت روشن کنند. ایشان می‌فرمودند: “بهترین لذت، لذت مناجات با خداست”
۳۹. تلاوت قرآن: تلاوت قرآن کریم از برنامه‌های روزانه ایشان بود و در قرائت قرآن و تدبر در آیات آن اهتمام داشتند.
۴۰. توکل و امید به خدا: امام باقر (ع) به توکل به خدا ایمان و یقین داشتند و در تمام امور به خداوند توکل می‌کردند. ایشان می‌فرمودند: “هر کس به خدا توکل کند، خداوند او را کفایت می‌کند.” امام باقر (ع) به مسلمانان می‌آموختند که در تمام امور به خدا توکل کنند و یقین داشته باشند که خداوند بهترین یاری‌گر و پشتیبان آنهاست. ایشان همواره به رحمت و مغفرت الهی امیدوار بودند و هرگز ناامید نمی‌شدند.
همانطوری که گفته شد؛ امام محمد باقر (علیه السلام) در تمامی ابعاد و سبک زندگی و سلوک انسانی و الهی، الگوی کاملی برای همگان است. در واقع، تحلیل و تبیین تمام ابعاد شخصیتی و زندگی ایشان در مجال گفتار و نوشتار نمی‌گنجد و این فهرست چهل‌گانه صرفا بخشی از ابعاد الگویی این امام بزرگوار است. اما برای شناخت بیشتر این امام بزرگوار، مطالعه منابع و کتب تاریخی و مذهبی و همچنین تأمل و تدبر در سیره و احادیث ایشان توصیه می‌شود.
حجت الاسلام محمدباقر مشکاتی
