به نقل از آستان مقدس حضرت معصومه سلام‌الله‌علیها، روز عرفه، نهمین روز از ماه ذی‌الحجه، از مهم‌ترین و پرفضیلت‌ترین روزهای سال در تقویم اسلامی است. این روز در نزد شیعیان از جایگاه و اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، چرا که مصادف با دعای عرفه امام حسین (علیه السلام) در صحرای عرفات است. در این روز، مسلمانان به ویژه شیعیان در سراسر جهان با حضور در مساجد و حسینیه‌ها، به دعا و نیایش با خداوند متعال می‌پردازند و از معبود خویش طلب مغفرت و آمرزش می‌کنند.
روز عرفه پس از شب‌های قدر، برترین فرصت مناجات و توبه و بازگشت به آغوش پرمهر خداوند و قرار گرفتن در مسیر سعادت عبودیت الهی است. احادیث و روایات زیادی در خصوص عظمت و برکات این روز صادر شده است؛ روزی برای مغفرت و آمرزش گناهان است. در این روز، درهای رحمت الهی به روی بندگان گشوده می‌شود و فرصتی برای توبه و بازگشت به سوی خدا فراهم می‌شود. روز عرفه فرصتی برای مناجات و تقرب به خداوند متعال است. دعا در این روز، بسیار به استجابت نزدیک است و می‌توان از خداوند حاجات خود را طلب کرد.
در این روز پرفیض می‌توان با انجام اعمال و ادعیه‌های مخصوص، از قید و بندهای نفسانی رها شده و مسیر تقرب به حق تعالی و تعالی روح را هموارتر کرد؛ غسل، زیارت امام حسین علیه السلام از نزدیک یا دور، زمزمه دعای عرفه امام حسین (علیه السلام) استغفار و توبه و استغفار و طلب مغفرت، صدقه و اطعام دادن، روزه گرفتن، از اعمال روز عرفه است که در پایان نوشتار، به شیوه کاربست مطلوب آنها اشاره شده است.
اما فرصت روز عرفه، صرفاً در دعا و نیایش و کسب فیض معنوی منحصر نمی‌شود. بلکه فرصتی برای خودسازی و تعالی روح و نزدیک کردن خویش به هدف و آرمان والای حضرت امام حسین (علیه السلام) است. حضرت اباعبدالله الحسین (علیه السلام) الگوی کامل عبودت و بندگی خدا هستند. روز عرفه، روز مطالعه سیره ایشان و تأمل در فلسفه قیام عاشورا، درس‌های زیادی برای سبک زندگی ایمانی آموخت. روز عرفه، فرصتی استثنایی برای خودسازی و نزدیک شدن به اهداف والای امام حسین (علیه السلام) و درک عمیق‌تر بندگی خداست. که دراین نوشتار بدان خواهیم پرداخت.
بنابراین در روز عرفه می‌توان با عزم و اراده‌ای راسخ، تعهد خود را به اطاعت از خداوند و انجام اوامر خدا و معرفت، محبت و اطاعت از ولی خدا بیشتر از پیش محکم‌تر کرد و از برکات آن درزندگی فردی و اجتماعی بهره مند شد. در میان ا اعمال این روز، دعای عرفه از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است که در ادامه بدان می پردازیم.
فضیلت و مزیَّت “دعای عرفه”
دعای عرفه را می توان پایان نامه‌ی عرفانی امام حسین علیه السلام نامید که “منشور عبودیت شیعه” را برای جهانیان منعکس می کند. دعای عرفه از پرمغزترین و والاترین دعاهایی است که از ائمه معصومین (علیهم السلام) به یادگار مانده و خواندن آن در روز عرفه، فضیلت و ثواب فراوانی دارد. دعای عرفه است که امام حسین (علیه السلام) در این روز عرفه و قبل از آغار حماسه کربلا، در صحرای عرفات زمزمه نموده اند و لذا یکی از مهم‌ترین ارتباطات روز عرفه با امام حسین (علیه السلام) همین دعای سرشار از معارف بلند و پرمغز است. معارف و مفاهیم والایی مانند توحید، عبودیت، معرفت نفس، توبه و استغفار، شکر و سپاسگزاری، دعا و نیایش و ذلت و مسکنت در برابر خداوند و … در آن به زیبایی بیان شده است.
بنابراین دعای عرفه که در مقدمه‌ی قیام و حماسه عاشورا، و از زبان ولی خدا صادر شده؛ تبلوری از اسماء و صفات الهی و تجلی خصائص خون خدا یعنی امام حسین (علیه السلام) است. حضرت سیدالشهداء (علیه السلام) در این روز با قرائت دعای عرفه و بیان مواضع و اهداف بنیادین خود، بهترین الگو را برای شیعیان و همه انسان‌های آزاده ارائه می‌کنند.
دعای عرفه سرشار از معارف بلند و مضامین عمیق اعتقادی و عرفانی می باشد؛ فرازهای بسیار عجیب و کلیدی که دربرگیرنده اصول عبادی و معرفتی دین مبین اسلام است. این فرازها نیازمند تامل و ژرف‌کاوی در کلمات و عبارات آن است که مجال و محمل های دیگری باید به دنیال آنها رفت.
نقش معرفتی و کاربردی دعای عرفه در سبک زندگی اسلامی
دعای عرفه‌ی حضرت اباعبدالله الحسین (علیه السلام) یک گنجینه نفیس و ارزشمند است که می‌تواند در مسیر معرفت و عبودیت خداوند به انسان یاری رساند و او را به سوی کمال و سعادت رهنمون کند. و نیز دعای عرفه دریچه‌ای به سوی شناخت عمیق‌تر شخصیت، اندیشه و گفتمان و اهداف و آرامان های بلند ایشان از قیام عاشورا می‌گشاید. از سویی موجب زنده نگهداشتن نهضت و حماسه عاشوراست و تاثیر و نقش‌آفرینی کاربردی در زندگی و سلوک فردی و اجتماعی ما خواهد داشت.
بنابراین گر در روز عرفه با حضور قلب و توجه کامل دعای عرفه را بخوانیم و در معانی عمیق آن تأمل و تدبر کنیم، تمام یا بخشی از برکات و فیوضات و تاثیراتی زیرآمده، شامل حال ما نیز خواهد شد:
• نقش دعای عرفه در شناخت ما از وظیفه‌ی بندگی
دعای عرفه که توسط امام حسین (علیه السلام) در روز عرفه خوانده شده است، مملو از مضامین عمیق عرفانی و معرفتی است که می‌تواند نقش بسزایی در تقویت شناخت و بندگی خداوند در انسان داشته باشد. به برخی این محتوا و مضمون عبادی اشاره می کنیم:
۱. شناخت عظمت و جلالت خداوند: دعای عرفه با برشمردن صفات الهی و مظاهر قدرت و حکمت خداوند، عظمت و جلالت او را به انسان نشان می‌دهد و انسان را به حیرت و خشوع در برابر خالق هستی وا می‌دارد.
۲. شناخت جایگاه انسان در برابر خداوند: این دعا با تأکید بر ضعف و ناتوانی انسان و نیازمندی مطلق او به خداوند، جایگاه واقعی انسان را در برابر عظمت الهی آشکار می‌کند و حس تواضع و تسلیم را در انسان تقویت می‌کند.
۳. تقویت عشق و محبت به خداوند: دعای عرفه با بیان جلوه‌های رحمت و مهربانی خداوند و نعمات بی‌شمار او بر انسان، عشق و محبت به خداوند را در دل انسان زنده می‌کند و او را به بندگی و اطاعت از خداوند مشتاق‌تر می‌کند.
۴. توبه و استغفار از گناهان: دعای عرفه با لحنی عاجزانه و تضرع‌آمیز، انسان را به توبه و استغفار از گناهان و بازگشت به سوی خداوند دعوت می‌کند.
۵. تقویت اراده برای اطاعت از خداوند: این دعا با یادآوری وعده‌های الهی و پاداش‌های نیکوکاران و عذاب گناهکاران، اراده انسان را برای اطاعت از خداوند و دوری از گناهان تقویت می‌کند.
۶. طلب یاری از خداوند: دعای عرفه با بیان دعاها و مناجات‌های مختلف، انسان را به راز و نیاز با خداوند و طلب یاری و کمک از او در مسیر زندگی تشویق می‌کن.
۷. معرفت نفس: این دعا با تأکید بر ناپاکی‌ها و ضعف‌های نفس، انسان را به مراقبه، شناخت خود و تزکیه نفس تشویق می‌کند.
۸. شکرگزاری از نعمات الهی: دعای عرفه با برشمردن نعمات الهی، انسان را به شکرگزاری از خداوند و قدردانی از نعمات او برمی‌انگیزد.
۹. تقویت حس همدلی و نوع‌دوستی: این دعا با تأکید بر دعا برای همه انسان‌ها و طلب مغفرت برای همه گناهکاران، حس همدلی و نوع‌دوستی را در انسان تقویت می‌کند.
۱۰. ایجاد انگیزه برای عبادت و بندگی: دعای عرفه با ایجاد حس شور و اشتیاق در انسان، او را به عبادت و بندگی بیشتر خداوند ترغیب می‌کند.
• نقش دعای عرفه در شناخت منزلت امام حسین
۱. معرفت و عبودیت امام: دعای عرفه سرشار از مفاهیم بلند توحیدی و خداشناسی است. امام حسین(ع) در این دعا، خداوند را با صفات جلالیه و کمالیه توصیف می‌کنند و جایگاه رفیع پروردگار در هستی را به تصویر می‌کشند. این شناخت عمیق از خداوند، بنیان تفکر و رفتار امام حسین(ع) را شکل می‌دهد و مسیر زندگی ایشان را برای ما روشن می‌کند.
۲. رسالت و منزلت امام: دعای عرفه، امام حسین(ع) را به عنوان امام معصوم، هادی امت و خلیفه الهی نمایان می‌کند. ایشان در این دعا، به مقام و منزلت امامت و رسالت خویش اشاره می‌کنند و وظایف خود را در قبال هدایت و رهبری امت بیان می‌نمایند.
۳. ولایت پذیری امام: تاکید بر اطاعت و ولایت پذیری از رسول خدا(ص) و ائمه معصومین(ع) از جمله مضامین برجسته دعای عرفه است. امام حسین(ع) در این دعا، خود را مطیع محض اوامر الهی و تسلیم اراده خداوند و رسول او معرفی می‌کنند و درواقع از مردم نیز می‌خواهند که در مسیر ولایت حرکت کنند.
۴. ظلم ستیزی امام: دعای عرفه، امام حسین(ع) را به عنوان پرچمدار امر به معروف و نهی از منکر و مبارز با ظلم و ستم معرفی می‌کند. ایشان در این دعا، از وظیفه خود در قبال دفاع از مظلومان و اقامه عدل و قسط سخن می‌گویند و به نوعی انگیزه قیام عاشورا را احیای دین و مبارزه با ظلم و ستم حاکم زمانه بیان می‌کنند.
• تاثیر دعای عرفه بر شناخت اهداف قیام عاشورا
دعای عرفه سند ارزشمندی برای شناخت ابعاد مختلف شخصیت امام حسین(ع)، اندیشه‌ها، اهداف و انگیزه‌های ایشان از قیام عاشورا است. این دعا به ما کمک می‌کند تا امام حسین(ع) را به عنوان الگوی کامل بشریت در مسیر معرفت الهی، اطاعت از خداوند، دفاع از مظلومان، امر به معروف و نهی از منکر و فداکاری در راه حق بشناسیم.
۱. فداکاری و شهادت در راه خدا: دعای عرفه، امام حسین(ع) را به عنوان الگوی فداکاری و ایثار در راه خدا معرفی می‌کند. ایشان در این دعا، آمادگی خود را برای شهادت در راه رسالت الهی و دفاع از ارزش‌های دینی بیان می‌کنند و از مردم نیز می‌خواهند که در راه حق از جان و مال خود دریغ نکنند
۲. اصلاح جامعه و احیای دین: دعای عرفه به وضوح نشان می‌دهد که هدف قیام امام حسین(ع) صرفاً کسب قدرت و یا انتقام شخصی نبوده است، بلکه ایشان به دنبال اصلاح جامعه اسلامی، احیای دین و امر به معروف و نهی از منکر بوده‌اند.
۳. حفظ حریم اهل بیت و ولایت: امام حسین(ع) در دعای عرفه، رسالت خود را حفظ حریم اهل بیت و ولایت می‌دانند و از مردم می‌خواهند که از امامان معصوم(ع) دفاع کنند و در مسیر ولایت حرکت کنند.
• نقش کاربردی دعای عرفه در زندگی فردی و اجتماعی
دعای عرفه که سرشار از معارف بلند الهی و آموزه‌های اخلاقی و عرفانی است، می‌تواند در جنبه‌های مختلف زندگی فردی و اجتماعی انسان کاربرد و تاثیر فراوان داشته باشد. در اینجا به برخی از این موارد کاربردی اشاره می‌کنیم:
۱. خودشناسی و خداشناسی: دعای عرفه با تأکید بر عظمت و جلال خداوند و کوچکی و نیازمندی انسان، زمینه را برای خودشناسی و خداشناسی عمیق‌تر فراهم می‌کند. تکرار اوصاف الهی و تأمل در آنها، می‌تواند قلب انسان را به نور معرفت و خشوع در برابر خداوند منور سازد.
۲. تقویت ایمان و تقوا: دعای عرفه با یادآوری نعمات الهی، برانگیختن حس شکرگزاری و اقرار به گناهان، زمینه‌ای برای تقویت ایمان و تقوا در انسان ایجاد می‌کند. قرائت این دعا با توجه و تدبر، می‌تواند شعله‌های ایمان را در دل انسان روشن‌تر کند و او را به سوی اطاعت بیشتر از خداوند رهنمون سازد.
۳. تهذیب نفس و آراستن به اخلاق حسنه: دعای عرفه حاوی آموزه‌های اخلاقی فراوانی مانند صبر، شکر، توکل، قناعت، انصاف، ایثار و فداکاری است. تأمّل در این آموزه‌ها و تلاش برای پیاده‌سازی آنها در زندگی، می‌تواند به تهذیب نفس و آراستن انسان به اخلاق حسنه کمک کند.
۴. دعا و درخواست حاجت: دعای عرفه از جمله ادعیه پرمضمون و پرفضیلت است که در آن می‌توان حاجات دنیوی و اخروی خود را از خداوند متعال طلب کرد. معمولاً در روایات تأکید شده است که در روز عرفه دعاهای مؤمنین مستجاب‌تر است.
۵. ایجاد وحدت و همدلی: قرائت دعای عرفه به صورت دسته جمعی، می‌تواند زمینه‌ای برای ایجاد وحدت و همدلی بین مؤمنین فراهم کند. اشتراک در این دعا و نیایش خالصانه به درگاه الهی، می‌تواند قلوب انسان‌ها را به یکدیگر نزدیک‌تر کند و حس همدلی و نوع‌دوستی را در آنها تقویت کند.
۶. زنده نگه داشتن فرهنگ عاشورا: دعای عرفه منسوب به امام حسین(ع) و حاوی مضامین عمیق عاشورایی است. مراسم دعای عرفه به لحاظ ارائه محتوای مرتبط با شان و شخصیت امام حسین (ع) و اهداف قیام و حماسه حسینی و نیز از جهت یادآوری نگاه عمیق و معرفتی گفتمان، شعائر و آیین های حسینی، بسیار موثر است. لذا قرائت این دعا در روز عرفه، به عنوان یکی از مناسبت‌های مهم شیعی، می‌تواند یاد و خاطره امام حسین(ع) و قیام عاشورا را زنده نگه دارد و درس‌های این نهضت عظیم را به نسل‌های آینده منتقل کند.
۷. طلب استغفار و مغفرت: در دعای عرفه، امام حسین(ع) با تضرع و التماس از خداوند طلب مغفرت و آمرزش گناهان برای خود و امت اسلامی می‌کنند. این دعا می‌تواند الگویی برای ما باشد تا با پشیمانی از گناهان و طلب مغفرت از خداوند، مورد رحمت و عنایت الهی قرار گیریم.
۸. دعا برای فرج امام زمان(عج): در برخی از روایات، قرائت دعای عرفه در روز عرفه با نیت ارتباط قلبی و دعای فرج امام زمان(عج) مستحب دانسته شده است. فرازهایی از این دعا نیز به صورت غیر مستقیم ولی و امام زمانه اشاره دارد. ما می‌توانیم با قرائت این دعا و دعا برای فرج آن حضرت، ارادت و محبت خود را به خاندان معصوم(ع) نشان دهیم و برای تعجیل در ظهور منجی عالم بشریت دعا کنیم.
• چگونه از دعای عرفه بهرمند شویم؟
برای بهره‌مندی کامل از این دعای عرفانی امام حسین علیه السلام و اتصال عمیق‌تر با خداوند در این روز پرفضیلت، می‌توان اقدامات زیر را انجام داد:
۱. ایجاد آمادگی روحی
توبه و استغفار: قبل از فرا رسیدن روز عرفه، با پشیمانی از گناهان و طلب مغفرت از خداوند، قلب خود را برای دعا و نیایش آماده کنیم.
دعا و ذکر الهی: در روزهای منتهی به عرفه، با خواندن دعاها و ذکرهای مخصوص، به خصوص صلوات و استغفار، روح خود را صیقل داده و برای راز و نیاز با خداوند مهیا سازیم.
تفکر و تأمل در دعا: در فضایل و عظمت این روز و معانی بلند دعای عرفه مطالعه و تأمل کنیم تا با آگاهی و خشوع بیشتری به دعا بپردازیم.
۲. آمادگی جسمی
روزه: روزه عرفه ثواب بسیار زیادی دارد و اگرچه واجب نیست، اما بسیار توصیه شده است. البته به شرطی که انجام اعمال و آداب و خواندن دعاهای این روز لطمه وارد نکند.
غسل: پیش از خواندن دعا غسل کنیم تا ضمن عمل به این عمل مستحبی این روز، طهارت جسمی نیز داشته باشیم.
پوشش مناسب: با لباس‌های راحت، تمیز و مرتب در مکانی مناسب و با وضو به دعا بپردازیم.
۳. آمادگی ظاهری
تهیه متن دعا: از قبل دعای عرفه را تهیه کنیم و ترجیحاً ترجمه آن را نیز مطالعه کنیم تا مفاهیم آن را بهتر درک کنیم.
مکان مناسب: در اماکن متبرکه یا مسجد یا منزل، مکانی آرام و خلوت را برای خواندن دعا انتخاب کنیم تا بتوانید با تمرکز کامل به راز و نیاز با خدا بپردازیم.
۴. نکات حین دعا
با حضور قلب دعا کنیم: سعی کنیم با تمام وجود و توجه خود به مفاهیم دعا دقت کنید و از صمیم قلب با خداوند راز و نیاز کنیم.
گریه و تضرع: در هنگام دعا، از خدا طلب مغفرت و یاری کنیم و با تضرع و التماس، حاجات خود را از خداوند بخواهیم.
تکرار دعا: اگر فرصت دارید، دعای عرفه را چند بار زمزمه کنیم. و فرازهایی انس و نشاط معنوی بیشتری در دل ما ایجاد می کند را درنگ کرده و با توجه قلبی تکرار و زمزمه کنیم.
صدقه: پس از دعا، صدقه دادن مستحب است و موجب جلب رحمت الهی است.
۵. نکات بعد از دعا
شکرگزاری: بعد از دعا، از خداوند بابت فرصت دعا کردن و درک مفاهیم بلند آن، شکرگزاری کنیم. تلاش برای عمل به مفاهیم دعا: سعی کنیم آموزه‌ها و مفاهیم دعای عرفه را در زندگی خود عملی کنید و در رفتار و اخلاق خود تغییرات مثبت ایجاد نماییم.
امیدواریم با التفات به مطالب نوشتار گفته شد و با انجام اقدامات پیش‌گفته، بتوانیم از فیوضات و برکات این روز پرفضیلت بهره‌مند شده و با دلی روشن و روحی صیقل‌یافته، رو به سوی خداوند مهربان، دعای پرفیض عرفه را زمزمه کنیم تا تاثیر شگرف آن در تقویت ایمان، معرفت و خودشناسی و خداشناسی و تغییر سبک زندگی مان مشاهد نماییم. و با الگو قرار دادن امام حسین (علیه السلام) در عبودیت و بندگی خدا، همواره گام‌هایی در جهت رسیدن به سعادت ابدی خود و جامعه اسلامی برداریم.
حجت الاسلام محمدباقر مشکاتی
