کارکرد تیتراژ چیزی شبیه به جلد کتاب است که طراحش تلاش می‌کند با انتخاب عناصر، فرم‌ها و چینش‌ها با کمک گرافیک و موسیقی مخاطب یک اثر را در جریان موضوع قرار دهد. شرایطی که گاهی بسیار نکته‌سنج، اندیشمندانه و حساب‌شده پیش روی مخاطبان قرار می‌گیرد و گاهی هم به قدری سردستانه و از روی ادای یک تکلیف اجباری ساخته می‌شود که بیننده را از اساس از یک اثر تصویری دور می‌کند.

آنچه بهانه‌ای شد تا بار دیگر رجعتی به کلیدواژه «تیتراژ» داشته باشیم، مروری بر ماندگارترین و خاطره‌سازترین موسیقی‌های مربوط به برخی برنامه‌ها و آثار سینمایی و تلویزیونی است که برای بسیاری از مخاطبان دربرگیرنده خاطرات تلخ و شیرینی است و رجوع دوباره به آنها برای ما در هر شرایطی می‌تواند یک دنیا خاطره به همراه داشته باشد. خاطره‌بازی پس از آغاز و انتشار در نوروز ۱۴۰۰ و استقبال مخاطبان از آن، ما را بر آن داشت در قالب یک خاطره‌بازی هفتگی در روز‌های جمعه هر هفته، روح و ذهن‌مان را به آن بسپاریم و از معبر آن به سال‌هایی که حال‌مان بهتر از این روز‌های پردردسر بود، برویم.

«خاطره بازی تیتراژ‌های ماندگار» عنوان سلسله گزارشی آرشیوی با همین رویکرد است که به‌صورت هفتگی می‌توانید در گروه هنر خبرگزاری مهر آن را دنبال کنید.

در صد و بیست و دومین شماره از این روایت رسانه‌ای به سراغ موسیقی متن و تیتراژ سریال تلویزیونی «شب آفتابی» با ترانه‌ای از مرحوم افشین یداللهی، آهنگسازی پیروز ارجمند و خوانندگی محمد اصفهانی رفتیم که از آن می‌توان به عنوان یکی از معتبرترین و پرمخاطب‌ترین آثار موسیقایی مرتبط با موسیقی تیتراژ‌های سریال‌های مناسبتی رسانه ملی به ویژه ایام محرم و صفر نام برد.

سریال تلویزیونی «شب آفتابی» مجموعه‌ای تلویزیونی به نویسندگی علیرضا بذرافشان و کارگردانی قاسم جعفری است که اولین بار در بهار سال ۱۳۸۱ پیش روی مخاطبان قرار گرفت. هم زمانی ایام گرامی محرم و صفر و بهار آن سال‌ها فضای متفاوتی را برای ساخت سریال‌های نوروزی رقم زد و موجب شد تا مجموعه‌های پرطرفداری به واسطه داستان پردازی‌ها و قصه‌های متفاوتشان پیش روی مخاطبان قرار گیرد.

داستان این مجموعه درباره دختری به نام لیلاست که به خاطر عشقش به پسر مورد علاقه‌اش درگیر کار‌های خلاف می‌شود. لیلا به همراه نامزدش و ۲ نفر دیگر از یک مغازه سرقت می‌کنند، ولی در جریان فرار به دست ماموران گرفتار شده و راهی زندان می‌شود. لیلا در زندان نیز با زندانیان قدیمی درگیر می‌شود و جلوی زیاده‌خواهی آنها می‌ایستد. در زندان وی با دیدن خوابی متحول شده و به فکر می‌افتد تا خانواده‌اش را پیدا کند. وی با گرفتن مرخصی از زندان خارج و با زنی خیّر و مهربان آشنا می‌شود که به وی پناه داده و زندگی‌اش را متحول می‌کند.

رزیتا غفاری، شهرام حقیقت دوست، فریبا متخصص، شراره رخام، سلیمه رنگزن، مجید مشیری، شهرام عبدلی، مهسا کرامتی، بهناز بستان دوست، علیرام نورایی، حسن اسدی، فلور نظری، نگار فروزنده و پروین میکده هم بازیگران این سریال تلویزیونی بودند که در آن سال‌ها توانست تبدیل به یکی از سریال‌های پرمخاطب تلویزیون شود.

اما یکی از مهم‌ترین مولفه‌هایی که در بهتر دیده شدن این سریال نقش موثری ایفا کرد، موسیقی تیتراژ پایانی این مجموعه تلویزیونی با ترانه‌ای از افشین یداللهی، آهنگسازی پیروز ارجمند و خوانندگی محمد اصفهانی بود که دربرگیرنده ویژگی‌های محتوایی و موسیقایی با کیفیتی برای معرفی یک سریال مناسبتی بود. مسیری که پیروز ارجمند به عنوان آهنگساز تلاش کرد تا با استفاده از ترانه‌های ترانه سرای مهم و صاحب سبکی، چون افشین یداللهی و همچنین بهره مندی از صدای دارای شناسنامه‌ای، چون محمد اصفهانی موسیقی تیتراژ متفاوتی را تولید و عرضه کند.

این آهنگساز که با قاسم جعفری کارگردان سریال «شب آفتابی» تجربه‌های دیگری را نیز از سرگذرانده، چندی پیش بود که در گفتگو با روزنامه جام جم درباره ساخت موسیقی روی سریال‌های مناسبتی به ویژه سریال‌هایی که در ایام سوگواری حضرت سیدالشهدا (ع) تولید می‌شود، توضیح داد: هنگامی که می‌خواستم موسیقی سریال «شب آفتابی» را بسازم نباید برای انجام‌دادن کاری که پیش‌رو داشتم تلاش و تقلایی آن‌چنانی می‌کردم، چراکه همه ارکان و اجزای مورد نیاز برای ساخت این موسیقی را در درون خود داشتم و شاید برایتان جالب باشد که من بیش از «شب آفتابی»، از این ارکان و اجزا در فیلم دیگری استفاده کردم که اگرچه عاشورایی نیست، اما در ساخت موسیقی آن به‌وفور از نغمات عاشورایی بهره برده‌ام و آن، فیلم سینمایی «سفر به چزابه» است یا به‌عنوان مثال در «پسر مریم» به نویسندگی و کارگردانی حمید جبلی از موسیقی تعزیه استفاده کردم و در سکانس بسیار زیبای نهایی که دسته تعزیه به روستا برمی‌گردد موسیقی تیتراژ را براساس تم «امشب شهادت‌نامه عشاق امضا می‌شود» بازسازی و اجرا کردم و در مجموع، بهره‌گیری از موسیقی عاشورایی را در خیلی از کارهایم انجام داده‌ام، حتی کار‌هایی که موضوع‌شان عاشورایی هم نبوده است چراکه این موسیقی بخشی از هویت من بوده و هست.

وی افزود: وقتی عنوان عاشورا می‌آید اولین تصویری که در ذهن‌مان، از لحاظ بیانگری شاخه‌های گوناگون هنر، نقش می‌بندد موسیقی است و به بیان دیگر موسیقی جزو لاینفک تصویر ما از عاشورا است. تصویری ذهنی که شکل‌گیری آن به حضور موسیقی به‌عنوان رکنی اصلی در نوحه‌خوانی‌ها، روضه‌خوانی‌ها، تعزیه‌ها و شبیه‌گردانی‌ها باز می‌گردد. این موسیقی عاشورایی برای ما به‌ عنوان شنونده شامل چندین تعریف است؛ یکی از این تعاریف از کارکردی برمی‌آید که موسیقی‌سازی چون نی، کرنا، سرنا، ترومپت و موسیقی آوازی، چون اولیاخوان، اشقیاخوان و حرخوان در تعزیه دارند و همچنین دستگاه‌هایی که این آواز‌ها در آنها خوانده می‌شوند.  تعریف بعدی از موسیقی عاشورایی از نوحه‌خوانی برمی‌آید و شامل نوحه‌هایی که از دیرباز در ایران خوانده می‌شده و از شکلی کلاسیک برخوردار بوده است تا نوحه‌های جدید، می‌شود و همچنین روضه‌خوانی که آن هم بار موسیقایی دارد و نغماتی از موسیقی در آن شنیده می‌شود.

این آهنگساز باسابقه عرصه سینما و تلویزیون در پاسخ به سوالی دیگر که هنگام ساخت موسیقی برای یک اثر تصویری عاشورایی چه کنش و واکنش‌هایی در اندیشه آهنگساز رخ می‌دهد و منابع الهام او چه مواردی می‌تواند باشد، توضیح داد: اگر موسیقی را یکی از ارکان تصویر ذهنی‌مان از واقعه عاشورا در نظر بگیریم پس هنگام آهنگسازی برای یک اثر تصویری، چون سریالی تلویزیونی با موضوع عاشورا با دشواری چندانی روبه‌رو نیستیم، چراکه زمینه‌های موسیقی این واقعه آن‌قدر قوی است که با مراجعه به هرکدام از آنها با دریایی از ملودی روبه‌رو شویم. از این جهت زمانی که من می‌خواهم به‌عنوان آهنگساز برای اثری عاشورایی موسیقی بسازم کافی است به آرشیو ذهنی و خاطراتم از تعزیه‌خوانی‌ها، نوحه‌خوانی‌ها، روضه‌خوانی‌ها رجوع کنم. به‌شخصه، در مورد من، با توجه به این‌که پدرم تعزیه‌گردان و نوحه‌خوان بودند و من فرزند یک تعزیه‌خوان هستم بخشی از هویت موسیقایی‌ام توسط موسیقی عاشورا شکل گرفته است.

ارجمند در ادامه این مصاحبه بود که به خاطره‌ای از دیگر آثاری که با موضوع محرم و صفر ساخته، اشاره کرد و گفت: خاطرم هست چند سال پیش در کنار بهنام صبوحی آهنگسازی آلبومی را به‌نام «خطبه‌خوان رستاخیز» بر عهده داشتم. آلبومی که براساس بازآفرینی وقایع عاشورا از زبان امام سجاد (ع) شکل گرفت و موسیقی آن وامدار نوا‌های تعزیه و نوحه‌ها بود و رضا حیدری، از تعزیه‌خوانان شناخته‌شده تفرش نیز در آن حضور داشت. از این آلبوم یاد کردم تا بگویم هنگام کار کردن روی آن به‌عنوان یک اثر عاشورایی آن‌قدر همه چیز برایم آشنا بود که گویی پا به خانه خودم گذاشته بودم و موسیقی‌ای را خلق می‌کردم که بخشی از هویت من است و این، هم به خاطر سابقه خانوادگی‌ام و هم به دلیل علاقه‌مندی شخصی‌ام به موسیقی تعزیه و نوحه‌خوانی بود و برگرفته از این عقیده که در دوران صفوی، بخشی از موسیقی ایران به تعزیه‌خوانان و نوحه‌خوانان امانت داده شد و همپوشانی موسیقی دستگاهی با موسیقی تعزیه و نوحه بسیار است.

به هر ترتیب جایگاه موسیقی در مجموعه‌ها و سریال‌های داستانی از جایگاه بسیار مهم و بالایی برای انتقال مفاهیم یک اثر برخوردار است. جایگاهی که طبیعتاً هم در موسیقی متن و هم تیتراژ یک مجموعه داستانی، می‌تواند دربرگیرنده ملاحظات و آدابی باشد که طی دهه‌های اخیر با تغییر فرآیند تولید و عرضه آثار موسیقایی دچار تغییرات زیادی شده‌اند. تغییراتی که برخی از آنها به سمت و سوی کار‌های اقتصادی و بده بستان‌های مالی میان خواننده و تهیه کننده‌اش با تهیه کننده سریال و حتی واسطه‌ها هدایت شده و البته برخی نیز وارد مسیر درست و اصولی شدند که هم منجر به محبوبت سازندگانش و هم منجر به معرفی هرچه موثرتر اثر مورد نظر شده است.

چارچوبی پرچالش که تا همیشه بحث و نقد در آن زیاد است و می‌تواند منبع خوبی برای پرداخت‌های رسانه‌ای متفاوت باشد. شرایطی که این بار در موسیقی تیتراژ سریال «شب آفتابی» بخش کوتاهی از فرآیند تولیدش روایت شد و باید دید تاریخ درباه آنچه در این حوزه وجود دارد، چه قضاوت و قصه دیگری دارد.

منبع: مهر