به گزارش گروه وبگردی باشگاه خبرنگاران جوان،  شهر سقز روی دو تپه طویل قرار گرفته که رودخانه، ولی خان از میانه آن می‌گذرد. قلعهٔ زیویه، مسجد دومناره، خانه کمانگر (عبدالخالق کمانگر)، حمام حاج صالح، مسجد ترجان، کاروانسرای تاجوانچی، بازار سقز و قرآن تاریخی شیخ حسن مولان‌آباد از اماکن تاریخی و گردشگری سقز بشمار می‌آیند.

حمام حاج صالح به عنوان یکی از آثار تاریخی و گردشگری سقز، بر دامنه تپه غربی و مشرف به رودخانه سرپوشیده، ولی خان در محدوده بافت قدیمی شهر و در کنار مجموعه بازار و کاروانسرای تاجوانچی قرار دارد.

تامین آب حمام از چشمه‌سار‌های طبیعی شاید یکی از مهم‌ترین دلایل انتخاب مکان این اثر تاریخی و بیانگر تفکر آگاهانه در ساخت این حمام در این نقطه است.

ساخت این بنای تاریخی در سطحی پایین‌تر از زمین‌های اطراف برای به حداقل رسانیدن هدررفت و حفظ گرمای داخل حمام یکی از اصول اصلی معماری حمام‌های تاریخی است که در حمام حاج صالح سقز هم مورد توجه قرار گرفته است.

قدمت این حمام به دوران صفویه برمی‌گردد، اما بخش‌هایی از آن در دوران زندیه به بنا الحاق شده و مساحت کلی بنا در حدود ۹۰۰ مترمربع و دارای پوشش سقف گنبدی است.

حاج صالح نامی از رجال صاحب سقز این مکان تاریخی را خرید از این رو این بنا به حمام حاج صالح مشهور شده است، اما آنچه مسلم است با توجه به سبک معماری و دیگر شواهد موجود، بانی حمام شخص دیگری غیر از حاج صالح بوده است.

فضای داخلی حمام مانند بیشتر حمام‌های تاریخی دارای پوشش آهک‌بُری با نقوش متنوع شامل صحنه‌های شکار، فرشته بالدار و نقوش هندسی بوده و کادربندی و آهک‌بُری‌های سقف و دیوار‌ها و حجاری ستون‌ها از تزئینات این بنای تاریخی است.

ستون‌های سنگی حمام هم سه تکه و مقطعی هشت ضلعی دارد، نورگیر‌ها در مرکز هر گنبد نور بیرون را به داخل محیط حمام می‌کشانند و حفر‌ه‌های حجاری شده در سکو‌ها نیز به عنوان جاکفشی استفاده می‌شده است.

آب گرم مورد نیاز برای استحمام در حمام حاج صالح از درون خزینه با سطل بیرون می‌کشیده‌اند، و در زیر خزینه «دیک هفت جوش» حمام قرار داشته و آن را گرم می‌کرده است.

عثمان کریمی نقاش و مجسمه‌ساز و به نوعی نگهبان این حمام قدیمی می‌گوید: در بازدید اصفهانی‌ها و شیرازی‌ها از این حمام، عنوان می‌کردند که ستون‌های این حمام با ستون‌های تخت جمشید مشابهت دارد.

این هنرمند سقزی افزود: استفاده از سرب در بین ستون‌ها و کج‌بودن ستون‌ها برای پیشگیری از اثرات زلزله بر این بناست و نحوه قرارگیری ستون‌ها مانع از شکسته‌شدن آن‌ها شده است.

وی گفت: آنچه مسلم است این بنا در دوران صفویه به حمام تبدیل شده و اینکه این بنا تا قبل آن چه کاربری داشته، مشخص نیست.

وی خاطرنشان کرد: یکی از بزرگان سقز نقل می‌کرد که بزرگان و پیشنیان گفته‌اند که شاه‌عباس در این حمام استحمام کرده است.  

کریمی در مورد رخت‌کن حمام تاریخی حاج صالح هم گفت: گویی با لحظه لحظه‌های عمر این حمام خویی تاریخی دارد اینکه همیشه جماعتی در این مکان حضور داشته و برای اینکه سرگرم شوند روی هر ستون داستانی در قالب تصاویری وجود دارد که نقاله‌خوانی شده است.

به گفته این هنرمند، این حمام کاربری‌های دیگری داشته و جلسات زیادی با حضور بزرگان یعنی مشیر والی و ... در این مکان که به آن شاه‌نشین گفته می‌شود، برگزار می‌شده است.

وی عنوان کرد: مسئولان و متولیان امر کمتر به سراغ این بنای تاریخی می‌آیند وقتی هم سر می‌زند سلفی می‌گیرند و می‌روند، اما کاش کسی سراغی از این بنای تاریخی می‌گرفت و اجازه نمی‌داد بیش از این این سرمایه و تاریخ به یادگار مانده از گذشتگاه از بین برود.

کریمی اضافه کرد: دو سال است در‌های این بنای تاریخی به عنوان موزه به روی مردمان این دیار و گردشگران باز شده است.

رییس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان سقز هم گفت: حمام حاج صالح به شماره ۲۸۳۰ در سال ۷۹ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

حمید گلالی‌پور افزود: این حمام با ۹۰۰ مترمربع مساحت از جمله بنا‌های قدیمی است که در سال ۸۱ مرمت شده است.

وی تصریح کرد: این بنای تاریخی از سال ۸۱ تاکنون در چندین مرحله مرمت شده است که در آخرین مرحله حدود ۸۰ تا ۹۰ میلیون تومان اعتبار برای مرمت این بنا هزینه شد.

به گفته گلالی‌پور، براساس اطلاعات موجود، این بنا متعلق به دوران صفویه است که تا سال ۵۴ نیز با کاربری حمام همچنان مورد استفاده قرار داشته که خیلی از افراد قدیمی سقز این موضوع را کاملا به یاد دارند.

رییس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان سقز اذعان کرد: حمام حاج صالح در سال‌های ۵۴ تا ۷۳ با تغییر کاربری غیراصولی به مکانی برای ورزش‌های باستانی تبدیل شد و برای اینکه استفاده و بهره‌وری بیشتر را از فضا موجود ببرند در همان زمان قسمت رختکن حمام را کاملا تخریب کردند.

وی گفت: رطوب مهم‌ترین عامل حفظ و جلوگیری از تخریب بخش‌های آهک‌بری است، اما قطع رطوبت بعد از تغییر کاربری به فضای ورزشی موجب شد که ۹۰ درصد بخش‌های آهک‌بری از بین برود.

گلالی‌پور تصریح کرد: حمام حاج صالح از سال ۷۳ تا ۸۱ کاملا متروکه و بلااستفاده بود بعد از آن این بنای تاریخی از خانواده حاج صالح خریداری و به تملک سازمان میراث فرهنگی درآمد و بعد از تملک طی دوره‌ها و سال‌های مختلف این بنا چندین بار مورد مرمت قرار گرفت و سبک‌سازی سقف و تثبت آهک آن انجام شده است.

وی ادامه داد: با توجه به اینکه اکثر قریب به اتفاق حمام‌های تاریخی کشور به نحوی بنا شده‌اند که دو سوم بنا به منظور حفظ رطوبت و گرما و دسترسی آسان به منابع آبی داخل زمین ساخته شده‌اند، حمام حاج صالح نیز بر همین مبنا احداث شده است.

گلالی‌پور گفت: اجرای کانال‌های حفظ رطوبت به منظور جلوگیری از تخریب و اقدامات دیگری، اکنون حمام حاج صالح آماده تغییر کاربری است.

وی یادآور شد: قرار شد این بنا به موزه تبدیل شود، اما به دلیل رطوبتی که دارد امکان‌پذیر نیست و این پروژه و برنامه نمی‌تواند راه نجات و بهره‌وری بهینه از این فضای تاریخی و ارزشی باشد.

تبدیل حمام حاج صالح به موزه مردم‌شناسی شهری

رییس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان سقز اذعان کرد: حمام حاج صالح جزو بنا‌های تاریخی استان کردستان است که در لیست صندوق احیاء و بهره‌برداری از اماکن تاریخی و فرهنگی قرار دارد که تلاش می‌کینم آن را از این لیست خارج کنیم چرا که برنامه ما تبدیل این حمام به موزه شهر است طرحی که الگوی آن از موزه شهر تبریز گرفته‌ایم و مطمئن هستیم این وضعیت بهترین کاربری برای این حمام است.

وی گفت: در موزه شهر وقایع تاریخی، صنایع دستی، طرح تفصیلی، زندگی روزمره، اسناد خطی و ... شهر‌ها در معرض نمایش گذاشته می‌شود و امیدواریم حداقل تا دو ماه آینده این تغییر کاربری انجام شود و حمام تاریخی حاج صالح به موزه شهر سقز به عنوان یکی از تاریخی‌ترین شهر‌های استان تبدیل شود.

گلالی‌پور گفت: وضعیت امروز حمام حاج صالح بر خلاف برخی مباحث مطرح شده کاملا مناسب است و حتی اگر تا ۱۰ سال آینده هم بدون کاربری و استفاده و به صورت متروکه بماند مخروبه نمی‌شود.

وی ادامه داد: در حال حاضر این بنا در اختیار شهرداری قرار دارد که عکس‌های قدیمی و مربوط به گذشته سقز در آن به نمایش درآمده و به نوعی زمینه‌ساز بازدید مهمانان و گردشگران شده است...

در تغییر کاربری یک بنای تاریخی نباید اجازه داد این بنا‌ها از فرم قدیمی خود و ویژگی‌های فیزیکی در داخل و خارج از بین برود بلکه باید به نحوی در این خصوص عمل شود که عملکرد جدید با نقش گذشتۀ آن و میزان انتظارات ما از واقعیت تناسب داشته باشد.

کارآیی گذشتۀ بنا‌های تاریخی معانی و مفاهیم فرهنگی داشته است که لازم است در کاربری جدید نیز به آن‌ها توجه شود.  

بدون شک تغییر کاربری بنا‌ها اگر با انواع کاربری‌های فرهنگی صورت بگیرد کار بسیار درستی است، چون منظور این است که این بنا‌ها اولا از نظر معماری احیا شود و دوم اینکه کاربری مجدد آن‌ها اصل مطلب یعنی کاربری اولیه را زیر سوال نبرد، بنابراین کاربری بهتر،   فرهنگی یا شبه فرهنگی باشد و موجب حفظ بنا‌های تاریخی شود.

منبع: فارس

انتهای پیام/