بچه‌ها در خردسالی تصوری از جدایی ندارند و مفهوم مرگ را درک نمی‌کنند. پس از آن هم برداشت‌شان از مرگ فاصله زیادی با واقعیت دارد. اساساً توضیح واقعیت «فقدان» برای کودکان کار بسیار دشواری است، ولی آیا اصلاً چنین توضیحی ضرورت دارد؟ شاید بد نباشد این بار ما پای تفسیر آن‌ها از مرگ بنشینیم. شاید برای کنار آمدن با مرگ و فقدان باید، به‌جای آنکه مسئله را با روش‏های واقع‏بینانه و علمی از سر باز کنیم، علاقه و کنجکاوی کودکانه‏ به مرگ، و البته زندگی، را بازیابیم.

یکی از دوقلو‌های چهارساله‏‌ام خیلی به مرگ فکر می‌کند. دلش می‏خواهد همه‌‏چیز را درباره مردن بداند. دائم از من می‏‌پرسد وقتی آدم‏‌ها می‌‏میرند چه می‌شود. اول کمی تعجب می‌کردم که چه دلبستگی عمیقی، به‌قول خودش، به «مُردیده‏‌ها» دارد، ولی کم‏کم فهمیدم هر وقت ساکت بوده به مرگ فکر می‌کرده. هر شب قبل از خواب از من می‏‌پرسد «می‌شه بیشتر به من بگی وقتی آدما می‏میرن چی می‌شه؟» و من جواب می‏دهم «بدن‌شون از کار می‏افته. قلب‌شون دیگه کار نمی‏کنه.» کودکان پیش‌‏دبستانی فقط با مشاهده غم و غصه والدین مرگ را درک می‌‏کنند. این قضیه در مورد فرزندان من هم صادق است: برای فوت پدرم رفتم هند و بعد از مراسم یک ‏هفته ماندم و اندوهم را از بچه‏‌هایم پنهان نکردم. هم می‏‌خواهم بدانند پدربزرگ‌شان درگذشته است و هم می‏‌خواهم، دست‏کم از لابه‌لای خاطراتم، او را بشناسند. همین‌طور می‏‌خواهم نشان دهم صحبت از مرگ، که دوشادوش زندگی است، غیرطبیعی نیست، به‌خصوص که این روز‌ها کل جهان درگیر بحران همه‌‏گیری بی‏‌سابقه‌‏ای است و فرزندانم بیشتر از قبل می‏‌بینند من و همسرم راجع به مرگ حرف می‌‏زنیم.

والدینی که کودکان را از واقعیت مرگ دور نگه می‌دارند

من عمیقاً به این موضوع موافقم که بزرگ‌تر‌ها تمایل ندارند پیش بچه‌‏‌ها از مرگ صحبت کنند (حتی اجتناب هم می‏‌کنند) و معمولاً نمی‏‌گذارند کودکان وارد این گفتگو‌ها شوند؛ می‏‌ترسند مبادا ناراحت یا وحشت‏‌زده شوند یا اصلاً مفهوم مرگ را نفهمند. پژوهشی در سال ۲۰۱۴ انجام شد که مبنای آن مصاحبه با والدین و معلمان کودکان سه تا شش سال ایالت‏‌های غرب امریکا بود. نتیجه تحقیق نشان داد برخی والدین امروزی معتقدند کودکان برای فهم مرگ بلوغ عاطفی لازم را ندارند. مؤسسه خیریه «وینستون ویش» بریتانیا تخمین می‏زند هر ۲۲ دقیقه کودکی در بریتانیا یکی از والدینش را از دست می‌دهد (یعنی تقریباً ۲۴ هزار کودک در سال). بر اساس اطلاعات این مؤسسه هنوز مشاهده می‌شود خانواده‌‏‌ها آشکارا رغبتی به گفتگو با فرزندان‌شان درباره مرگ ندارند و نمی‏‌دانند کودکان مرگ را چگونه تجزیه و تحلیل می‏‌کنند. والدین عوض آنکه به فرزندان خود بقبولانند مرگ جزئی طبیعی از زندگی است آن‌ها را از این واقعیت دور نگه می‌‏دارند.

تلاش برای توضیح زیستی مرگ به کودکان

از آنجا که تحقیقات نشان می‌دهد بهترین روش برای توضیح مرگ به کودکان زیر شش سال توسل به فرآیند‌های زیستی بدن است، تلاش می‏‌کنم مطالب را به‌صورت علمی و عملی شرح دهم و از واقعیات دور نشوم. در‏به‏‌در دنبال کتاب‏‌هایی می‏گردم که به دوقلو‌های چهارساله‌‏ام کمک کند مرگ و فقدان را بهتر درک کنند. آنچنان تحقیقات قابل‌‏توجهی درباره تأثیر تربیت والدین بر دریافت کودکان از مرگ وجود ندارد. از طرفی، کم نیستند وب‌سایت‌‏‌هایی که نکاتی را درباره شیوه گفتگو با کودکان درباره مرگ پیشنهاد می‌‏کنند، اما بیشترشان غیر قابل ‏اعتماد هستند و توجهی به رشد و تحول شناختی کودکان ندارند. در توئیتر درخواستی منتشر کردم و چند کتاب مفید نیز پیدا شد، اما این درخواست بیش از هر چیز نشان می‌دهد برای کودکانی که از وجه عملی و واقع‏‌گرایانه درگیر قضیه مرگ هستند هیچ اثر نوشتاری درخوری وجود ندارد.

بدیهی است که دریافت ما از مرگ، از نظر زیست‏‌شناختی، در گذر زمان تغییر کرده است. سابقاً، تعریف بالینی مرگ توقف ضربان قلب بود، اما امروز دستگاه‌‏‌ها می‌‏توانند قلبی که متوقف شده است را مجدداً به ‏کار بیندازند. پس تعریف فوق را به این صورت اصلاح کردند: «توقف غیر قابل ‏‌تغییر همه عملکرد‌های کل مغز، از جمله ساقه مغز». در کشور‌های غربی مرگ بالینی منوط به هشت شرط است: نبود واکنش‏ خود ‏به ‏‌خودی به محرک‌‏ها؛ نبود هرگونه واکنش به حتی دردناک‏‌ترین محرک‏‌ها؛ نبود تنفس خود‏ به‏ خودی به مدت دست‏کم یک ساعت؛ نبود فعالیت پاسچرال، بلع، خمیازه یا تولید صدا؛ توقف حرکت چشم، پلک‌زدن یا واکنش‌‏های مردمک؛ نوار مغزی صاف به‌مدت دست‏کم ۱۰ دقیقه؛ نبود قطعی رفلکس حرکتی و عدم مشاهده تغییر در شرایط بالا به‌مدت ۲۴ ساعت. اما چه‌‏بسا تصوری که در فرهنگ‏‌های دیگر از فرد «محتضر» وجود دارد انتزاعی‌‏تر و نامشخص‌‏تر باشد: مثلاً برخی اقوام جنوب اقیانوس آرام حتی کسی که خواب یا بیمار باشد را می‏‌گویند «مرده» است، از این رو شخص، قبل از اینکه از لحاظ زیست‏‌شناختی بمیرد، چندین بار می‏‌میرد و زنده می‌شود.

خردسالان درکی از مرگ ندارند

بار اولی را که بچه‏‌هایم فهمیدند «مردیده!» چیست به یاد دارم؛ در باغچه حیاط کفش‌دوزکی را دیدند که تکان نمی‏‌خورد. التماسم می‌کردند بیدارش کنم: «مامان تکونش بده». تجربه بعدی فوت همسایه سالخورده‏‌مان بود که دقیقاً قبل از آخرین قرنطینه سال ۲۰۲۰ اتفاق افتاد و به احتمال زیاد بچه‌‏‌ها حرف‏های ما را درباره او شنیده‏ بودند. یکی از آن‌ها پرسید «خانم همسایه جایی رفته؟»، ولی بعد فوراً موضوع را فراموش کرد. اما این‌‏بار سؤال‏‌های‌شان تمامی ندارد.

کودکان هیچ درکی از مرگ ندارند. قبل از دوسالگی اگر خودشان شاهد قضیه نباشند، می‏‌توانند وانمود کنند مرگ اصلاً وجود ندارد. درواقع کودکان تا قبل از سه سالگی چیز زیادی از مرگ نمی‏دانند. شاید بتوانند احساس کنند شرایط تازه‏ای به وجود آمده، ولی درک خاصی از فقدان ندارند. مثلاً اگر یکی از اعضای خانواده‏شان فوت کند ممکن است تحت‌‏تأثیر واکنش‌‏های عاطفی خانواده ناراحت ‏شوند.

فرآیند درک مرگ برای کودکان در ۳ مرحله

روانشناس، ماریا ناگی، در سال ۱۹۴۸ از پاسخ‏های حدود ۳۵۰ کودک سه تا ۱۰ ‏ساله تحلیلی ارائه داد که امروز بسیار مورد استناد و ارجاع قرار می‏‌گیرد. او نشان داد کودکان تا رسیدن به فهم مرگ سه مرحله متفاوت را پشت سر می‏‌گذارند. کودکان سه تا پنج‌‏ساله هنوز تصور می‏‌کنند مرگ سفری است که شخص از آن بازمی‏‌گردد. آن‌ها احتمالاً تا این حد درمی‏‌یابند که بزرگ‌تر‌ها مثل بازی دالی‏‌موشه خودشان را قایم کرده‌‏اند و بعداً دوباره خود را نشان می‏‌دهند یا مثلاً والدین‌شان سفر کاری رفته‌‏اند و بالاخره زمانی بازمی‏‌گردند. کودکان زیر پنج‌‏سال تصوری از جدایی ندارند تا از طریق آن دریابند مرده‏‌ها کجا می‏‌روند. آن‌ها مرگ را در قالب مادی یا واقعی می‏‌ریزند، مثلاً گاهی تصور می‌‏کنند مثل «خوابیدن» است. درک مفهوم «استمرار» برای آن‌ها دشوار است. تحقیق ناگی نشان داد بچه‏‌ها فکر می‌‏کنند مرگ موقتی است. آن‌ها توقف ضربان قلب را درک می‏‌کنند، ولی معمولاً نمی‏‌توانند در هر زمان بر بیش از یک مفهوم تمرکز کنند، از این رو استمرار مرگ را درنمی‌‏یابند. کودکان سعی می‏‌کنند استمرار را با دلایلی مثل «بهشت خیلی دور است» یا «در تابوت آن‌قدر محکم است که مرده نمی‏‌تواند برگردد» توجیه کنند. حدود شش‌سالگی، کم‏کم علاج‌‏ناپذیری مردن را درک می‏‌کنند و به‌تدریج علت اصلی را می‏‌فهمند: از دست دادن عملکرد‌های جسمی منجر به مرگ می‌شود.

چرخه اندوه در بزرگسالان شبیه کودکان است

بی‏‌دردسرترین راه برای من این بود که به فرزندانم بگویم بله، پدربزرگ‌تان مرده است و دیگر هم برنمی‌‏گردد؛ هیچ آدمی وقتی بمیرد دیگر برنمی‏‌گردد، ولی خودم هنوز در موقعیتی نیستم که بتوانم از رفتن پدرم برای همیشه صحبت کنم. ظاهراً فرزندانم الان درگیر مفهوم استمرار مرگ هستند، چیزی که من هم به‏‌واسطه گفتگو با آن‌ها باید به خودم یادآوری کنم. پدرم قرار نیست برگردد. من فکر می‏کنم چرخه اندوه در بزرگسالان تا اندازه‏ای شبیه کودکان باشد. مرحله اول غصه و اندوه حس گناه است؛ دقیقاً مثل کودکان که گرفتار نگرش خودمرکزگرا هستند و تصور می‏‌کنند هر اتفاق بدی می‏افتد لزوماً تقصیر آنهاست، من هم خودم را ملامت می‏کنم که‌ای کاش با پدرم بیشتر تماس گرفته بودم...‌ای کاش از او پرستاری می‌کردم. ما همین‌طور این راه عذاب‏‌آور را ادامه می‏‌دهیم، خودمان را بازخواست می‏‌کنیم، به خودمان پرخاش می‌‏کنیم و سعی می‌‏کنیم حس درماندگی‏‌مان را کنترل کنیم. کودکان هم همین کار را می‌‏کنند، ولی نه فقط برای اینکه کنترل خود را مجدداً به دست بیاورند بلکه، چون تا شش یا هفت سالگی چرخه ارجاع‌شان بسیار محدود است. آن‌ها جهان را فقط از منظر خود می‏‌بینند و هنوز توان فهم این را ندارند که ممکن است افراد مختلف چیز‌ها را به‌طرز متفاوتی ببینند.

تجربه کودکان درباره مرگ نسبت به گذشته تغییر کرده است

در خانواده‏‌های امروزی تجربه مرگ نسبت به گذشته خیلی تغییر کرده، چون بسیاری از کودکان تا وقتی بزرگ می‌‏شوند هیچ‌یک از بستگان درجه یک خود را از دست نمی‏‌دهند. سابقاً، به‌دلیل نرخ بالای مرگ‌‏و‏میر و اینکه بیشتر مردم در اثر بیماری در خانه می‏‌مردند، مرگ واقعاً جزئی از زندگی روزمره بود. از آنجا که مردم عموماً در اجتماعات و خانواده‏‌های بزرگ و نزدیک به هم زندگی می‌کردند، کودکان نیز خواه‌‏ ناخواه بخشی مهم از مراسم مرگ افراد بودند. اما با جداشدن خانواده‏‌ها و طولانی‌‏ترشدن عمر افراد شرایط عوض شد. امروز بسیاری از این مناسک سنتی جای خود را به رسوم تازه داده‌‏اند که بر دریافت کودکان از واقعیات مرگ اثر می‏‌گذارد. کودکان معمولاً تنها وقتی مفهوم استمرار مرگ را درمی‏‌یابند که دلتنگ فرد از دست‏ رفته می‏‌شوند. این قضیه وقتی پیچیده می‌شود که کودکان مستقیماً متوجه مرگ شخص نمی‌‏شوند. توضیح و فهم فاصله‌‏های بین ما و مرگ کسانی که خیلی کم به دیدارشان می‏‌رویم دشوار است چراکه وقتی شخص همواره از زندگی کودک غایب بوده، تصور «دلتنگی» محال است. فهم کودکان از مرگ را، تا اندازه زیادی، گفتگو‌های آن‌ها با بزرگ‌تر‌ها شکل می‌دهد. آن‌ها در خلال این گفتگو‌ها فرصت می‏‌یابند پرسش‏های خود را در میان بگذارند و بفهمند ممکن است برای سؤالاتشان درباره مرگ بیش از یک پاسخ وجود داشته باشد. چنین گفتگو‌هایی به کودکان می‌‏آموزد که در عین اعتقاد به توقف عملکرد‌های زیست‌‏شناختی، می‌توان به زندگی پس از مرگ نیز معتقد بود.

بازگشت به گفت‌وگوی کودکانه درباره مرگ پدربزرگ

- «شاید وقتی آدما میمیرن، می‌رن کره ماه. به نظر تو نانا رفته کره ماه؟»

با اینکه دلم می‏‌خواهد معتقد باشم که بله، شاید پدرم (نانا) رفته کره ماه و از آنجا ما را تماشا می‌کند، محافظه‏‌کاری نشان می‏‌دهم و چیزی نمی‏‌گویم.

- «چطوری رفته کره ماه؟ سوار موشک شده؟ کی موشک رو می‌رونه؟»

- آن یکی قُل وارد میدان می‌شود: «خب شاید خلبان داشته باشه.»

می‏‌گذارم بین خودشان موضوع را حل کنند. ظاهراً این‌طوری آسان‏‌تر است. من چیزی نمی‏‌گویم بلکه خواب‌شان ببرد. در تاریکی اتاق دراز می‌‏کشم؛ از این دنده به آن دنده می‏‌شوم و سعی می‏‌کنم به گره‏‌های کوری که نسل اندر نسل در رشته‏‌های به‏‌هم‌‎‏بافته دی‌‏ان‏‌ای‏‌مان وجود داشته فکر کنم، رشته‌‏‌هایی شبیه دستبند ماولی سرخ‏رنگم که برای مراسم روز دهم پدرم بافتیم؛ رشته‏‌ها دور دست‏‌ها می‌‏پیچند و می‌‏پیچند مثل مهری که ما به یکدیگر داریم، حتی وقتی عشقی نمی‌‏ورزیم، حتی وقتی از آن چیزی نمی‏‌گوییم. نفس عمیقی می‏‌کشم و با خود می‏‌گویم آیا این تنها یک توهم است یا حقیقتاً تنها راه مواجهه با غصه‌‏هایم همین آرزو‌های محال جادویی است، همین جهان جادویی که فرزندانم در خاطرم زنده کرده‌‏اند؛ و درست همان موقعی که خیال می‏‌کنم من دارم به فرزندانم کمک می‏‌کنم مفهوم مرگ را بفهمند-، چون حالا می‏‌دانم که این موضوع چقدر برای رشد طبیعی آن‌ها اهمیت دارد- کم‏کم پی می‏برم که شاید سؤالات آن‌ها حتی بیشتر به من کمک می‌کند با غم و اندوهم کنار بیایم و طوری آن را بیان کنم که ممکن نیست بتوانم با اطرافیان بزرگسالم به همان صورت در میان‌شان بگذارم.

منبع: روزنامه جوان