دفاع مقدس یادآور رشادت‌های دلاورمردانی است که با تمام وجود از اقتدار و خاک مقدس میهن اسلامی دفاع کردند. بی شک «هشت سال دفاع مقدس» پرافتخارترین دوران در تاریخ ایران‌زمین خواهد ماند. وقتی تاریخ مبارزات دوران دفاع مقدس را ورق می‌زنیم با دیدن فداکاری‌های جوانان متعهد و مخلص حقیقتاً آدمی احساس غرور می‌کند.

امروز اول مهرماه، سالروز پاسخ همه‌جانبه نیروی هوایی ارتش به حملات رژیم بعث عراق به کشورمان در سال ۱۳۵۹ است که عملیات «کمان ۹۹ یا ۱۴۰ فروندی» نام گرفت. این عملیات بزرگ‌ترین عملیات هوایی تاریخ تیزپروازان نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران که عملیاتی موفق بود، باعث اقتدار و برتری نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران برای چند سال در جنگ شد.

این عملیات بر پایه‌ طرح نبرد البرز صورت گرفت. سوابق طرح «نبرد البرز» به جلسه هماهنگی ۱۸ آبان‌ماه ۱۳۵۸ در ستاد مشترک ارتش برمی‌گردد که رژیم بعث صدام دست به تحرکات و اقدامات مشکوک و خصمانه بر علیه جمهوری اسلامی زده بود و ستاد ارتش جمهوری اسلامی ایران برای مقابله با متجاوز اقدام به صدور راهنمای طرح‌ریزی طرح البرز و ابلاغ آن به نیروی هوایی کرد.

در این طرح نیروی هوایی از پیش‌دستی و غافلگیرکردن دشمن منع شده بود. پس از اینکه طرح به دستور عملیاتی تبدیل شد، طراحان و افسران زبده و خلاق عملیاتی نیروی هوایی دستور عملیاتی را در قالب ۹۹ صفحه تدوین، تصویب و در تاریخ ۲۷ تیرماه ۱۳۵۹ به کلیه یگان‌های عملیاتی ابلاغ کردند و یگان‌های عملیاتی دستورات رزمی لازم را تهیه و منتظر دستور اجرای این طرح بودند.

اولین واکنش نیروی هوایی ارتش تنها به فاصله ۲ ساعت

بلافاصله پس از تجاوز رژیم بعثی صدام در روز ۳۱ شهریورماه ۵۹، با دستور فرمانده نیروی هوایی شهید سرلشکر خلبان جواد فکوری مسئولان عملیات یگان‌ها مشغول برنامه‌ریزی برای اجرای دستور عملیاتی نبرد البرز شدند. خلبانان و طراحان عملیاتی در هر پایگاه به فرماندهی فراخوانده شدند و تا صبح بر روی برنامه پروازی، نوع مأموریت و مشخص‌کردن اهدافی که باید هدف قرار بگیرد، کار کردند. کارکنان فنی، آماد و پشتیبانی و ترابری و... یگان‌ها تا صبح با کار طاقت‌فرسا و جهادی، ۱۴۰ فروند هواپیما را به انواع مهمات، راکت، موشک، بمب ام- ک ۸۲، بمب‌های MK ۸۲/۸۳/۸۴، بمب‌های خوشه‌ای، موشک‌های ماوریک، موشک‌های حرارتی و موشک‌های راداری مجهز و آماده پرواز کردند. در واپسین دقایق ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ طرح نبرد البرز با رمز «کمان ۹۹» با عبور ۱۴۰ فروند هواپیمای جنگنده شکاری از مرز آماده و اجرایی شد.

آتش خشم ایران با اجرای عملیات کمان ۹۹

 به‌موجب این طرح از ساعات ابتدایی روز اول مهر ۱۳۵۹ تا پایان آن روز، نیروی هوایی ۳۳۴ سورتی پرواز انجام داد که ۲۲۳ سورتی از آنها برون‌مرزی بودند. اهداف این عملیات پایگاه‌های هوایی، مخازن سوخت و مهمات، پالایشگاه‌ها، آشیانه هواپیماها، پناهگاه‌های تعمیرات و نگهداری هواپیما، باند‌های پروازی، رادار‌های هدایت‌کننده هواپیما‌های جنگی، برج‌های مراقبت و مراکز مخابراتی عراق در مناطق کرکوک، موصل، رشید، حبانیه، ناصریه، شعیبیه، کوت و المثنی بودند و علت انتخاب این اهداف از بعد تاکتیکی، انجام حملات هوایی علیه این اهداف، دشمن را در ابعاد خدمات پشتیبانی رزمی و آتش پشتیبانی هوایی، دفاع هوایی و اطلاعات و هشدار اولیه در میدان جنگ با موانع زیادی روبرو می‌ساخت و در نهایت می‌توانست به تهاجم عراق در خوزستان پایان داده و حرکت دشمن را متوقف سازد.

پاسخ کوبنده ایرانی با انجام بزرگ‌ترین حمله هوایی

نحوه اجرای عملیات چنین بود که در ساعت مقرر تانکر‌های سوخت‌رسان در محل ملاقات حضور داشته باشند و ابتدا فانتوم‌های پایگاه همدان به پرواز درآیند و بدون سوخت‌گیری هوایی به اهداف خود حمله کنند. دو دقیقه بعد از آنها، فانتوم‌های پایگاه تهران به پرواز درآیند و با سوخت‌گیری هوایی، به اهداف خود حمله کنند. دو دقیقه بعد فانتوم‌های پایگاه بوشهر به پرواز درآیند و آنها نیز با سوخت‌گیری هوایی به اهداف خود حمله کنند. در همین زمان هم اف-۵‌های پایگاه‌های تبریز و دزفول به پرواز درآمده و اهداف خود را بمباران کنند و در این زمان اف-۱۴‌ها از پایگاه‌های مربوطه به پرواز درآیند و کار پشتیبانی عملیاتی را از پشت مرز‌ها به عهده بگیرند. همچنین مقرر شد پایگاه‌های هوایی شرکت‌کننده در عملیات پایگاه‌های تهران، همدان و بوشهر با یگان‌های اف-۴ (فانتوم-۲) خود و پایگاه‌های تبریز و دزفول با یگان‌های اف-۵ (تایگر-۲) خود در این عملیات شرکت کنند و پایگاه‌های هفتم و هشتم شکاری با یگان‌های اف-۱۴ (تامکت) خود، کار پشتیبانی را برعهده بگیرند.

زمان عملیات هم‌زمان با طلوع آفتاب روز یکم مهرماه ۱۳۵۹ در سرزمین عراق انتخاب شد. چون خورشید از شرق طلوع می‌کرد و جنگنده بمب‌افکن‌های نیروی هوایی از شرق به غرب به‌سوی اهداف خود پرواز می‌کردند بنابراین در هوای گرگ‌ومیش صبحگاهی و تیغ تیز شعاع آفتاب، کار هدف‌گیری را برای پدافند هوایی عراق که به‌سوی آفتاب نگاه می‌کردند، مشکل می‌کرد. عملیات ضد پدافند هوایی قبل و همزمان با ورود بمب‌افکن‌ها به خاک عراق انجام شد تا رادار‌ها و پدافند‌های مناطقی که قرار بود به آنها حمله شود، از سر راه بمب‌افکن‌ها برداشته شود. با انجام این کار برتری کامل هوایی از آن خلبانان نیروی هوایی شد و این باعث شد توان دشمن به میزان قابل‌توجهی کاهش پیدا کند. قبل از ورود به خاک عراق، فانتوم‌ها به ۲ دسته تقسیم شدند و با کم‌کردن ارتفاع از مرز گذشتند و وارد خاک عراق شدند. وقتی به بغداد رسیدند، پدافند عراق که از حمله آگاه شده بود، آسمان بغداد را به گلوله گرفته بودند و دود‌های ناشی از آن آسمان را پوشانده بود. خلبانان نیروی هوایی به سمت اهداف خود در پایگاه الرشید و فرودگاه بغداد شیرجه رفتند و تمام بمب‌های خود را بر روی اهداف ریختند که در نتیجه آن باند فرودگاه، ساختمان‌های آن و ماشین‌آلاتی که در آن قرار داشت، تقریباً منهدم شد.

مناطق مورد هدف خلبان‌های نیروی هوایی ارتش

مناطقی که مورد هدف خلبان‌های نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران در «کمان ۹۹» قرار گرفتند: خلبانان پایگاه دوم شکاری در تبریز با ۴۸ فروند هواپیمای جنگنده بمب‌افکن تایگر «اف- ۵» پایگاه هوایی موصل در بخش شمالی عراق در استان نینوا را درهم کوبیدند. خلبانان پایگاه سوم شکاری در همدان با ۱۶ فروند هواپیمای جنگنده بمب‌افکن فانتوم «اف-۴ یی» پایگاه هوایی کوت در استان میسان یا العماره عراق را در هم کوبیدند. خلبانان پایگاه چهارم شکاری در دزفول با تعداد ۴۰ فروند هواپیمای جنگنده بمب‌افکن تایگر «اف-۵» پایگاه هوایی ناصریه را در استان ذیقار عراق بمباران کردند. خلبانان پایگاه ششم شکاری در بوشهر با تعداد ۱۲ فروند هواپیمای فانتوم «اف-۴ یی» پایگاه هوایی شعیبیه در استان بصره عراق را درهم کوبیدند. خلبانان پایگاه یکم شکاری در مهرآباد تهران با تعداد ۱۲ فروند هواپیمای فانتوم «اف -۴ یی» و «اف-۴ دی» پایگاه هوایی الرشید در جوار بغداد را درهم کوبیدند.

ضربه‌های کمان ۹۹ به عراق

پایگاه‌های هوایی حبانیه شامل «تموز» و «هضبه» در غرب بغداد، فرودگاه بین‌المللی بغداد، پایگاه هوایی کرکوک در استان کرکوک، فرودگاه المثنی و برخی فرودگاه‌های دیگر در امواج بعدی حملات هوایی بمباران شدند. در موج دوم حملات هوایی، پایگاه یکم و دوم شکاری هر یک با ۵۰ درصد از هواپیما‌های آماده خود حمله‌ور شدند. در این عملیات ۱۱ فروند هواپیمای جنگنده بمب‌افکن از بین رفت. بعد از این حملات هوایی ایران، نیروی هوایی عراق برای مدت طولانی نتوانست بیش از حدود ۵۶ درصد از توانایی خود را به کار گیرد. پایگاه رشید در جوار بغداد که باید به‌سرعت آماده و درگیر نبرد شود، برابر گزارش اداره دوم سماجا، سرانجام در تاریخ ۹ آذرماه ۵۹ مجدداً عملیاتی شد و این روند کم‌وبیش در سایر پایگاه‌های هوایی عراق نیز حاکم بود. در واقع در عملیات کمان ۹۹ جنگنده‌های ارتش توانستند بیش از ۶۰ درصد توان هوایی ارتش عراق را نابود کنند و ارتش عراق تا مدت‌ها نمی‌توانست از نبرد‌های زمینی، پشتیبانی هوایی پرقدرتی انجام دهد. حتی این عملیات، منجر شد که بسیاری از پایگاه‌های هوایی ارتش عراق تا مدت‌ها عملیاتی نباشد و در بسیاری از موارد، پایگاه‌های نیروی هوایی ارتش بعثی، بیش از سه ماه دچار اخلال بودند.

علت نامگذاری کمان ۹۹ چه بود؟

نام طرح عملیاتی "کمان ۹۹" و نام عملیات نیز سایه البرز گذاشته می‌شود. کمان به نشانه این است که در این عملیات دورترین نقاط و اهداف در خاک عراق هدف قرار خواهد گرفت در واقع کمان، نشانه پایداری مرز‌های ایران توسط آرش کمانگیر است و عدد ۹۹ هم به دلیل ۹۹ صفحه‌ای بودن طرح عملیاتی بوده است.

خلبانان حاضر در عملیات کمان ۹۹ در ادامه این گزارش به حضور برخی از خلبانان نیروی هوایی در عملیات کمان ۹۹ اشاره‌ای خواهیم داشت: پرویز دهقان پارچینی از خلبانان جانباز فانتوم پایگاه سوم شکاری همدان است که روز ۳۱ شهریور به‌عنوان کابین عقب سرگرد جلیل پوررضایی، در مأموریت چهار فروندی عملیات انتقام برای بمباران پایگاه هوایی کوت شرکت کرد و صبح اول مهر هم در کابین عقب همین خلبان، در عملیات کمان ۹۹ حضور پیدا کرد. ابراهیم فخار از خلبانان فانتوم پایگاه سوم شکاری همدان است که اولین پرواز زمان جنگش را روز اول مهر ۵۹ در قالب عملیات ۱۴۰ فروندی انجام داد و در آن به‌عنوان خلبان آلرت و اسکرامبل آن روز در کابین جلوی سید جعفر طالبیان به پرواز درآمد.

 حسینعلی ذوالفقاری از خلبانان آزاده فانتوم پایگاه سوم شکاری همدان، خلبان یکی از چهار فانتومی بود که روز اول مهر و عملیات کمان ۹۹، پایگاه هوایی الرشید را در قالب یک مأموریت چهار فروندی بمباران کردند. محمد عتیقه‌چی از خلبانان فانتوم پایگاه بندرعباس که با شروع جنگ به پایگاه همدان مأمور شده بود، در روز اول جنگ و عملیات کمان ۹۹، دو پرواز تاپ کاور یا پشتیبانی هوایی انجام داد. زنده‌یاد اکبر صیاد بورانی از خلبانان پایگاه سوم شکاری همدان، یکی از آزادگان و شهدای جنگ و یکی از خلبان‌های عملیات ۱۴۰ فروندی اول مهر ۱۳۵۹ است که به‌عنوان لیدر دسته دومی که مأموریت بمباران پایگاه حبانیه را داشت، پرواز کرد. این پایگاه بنا بود در قالب دو مأموریت دو فروندی بمباران شود.

جعفر عمادی از خلبانان پایگاه همدان است که روز اول مهر ۵۹ در مأموریت بمباران چهارفروندی پایگاه هوایی حبانیه شرکت کرد. محمدصادق قادری از جانبازان و آزادگان جنگ، خلبان فانتوم پایگاه همدان است که نخستین پرواز جنگی خود را در کابین عقب جعفر عمادی برای حمله به حبانیه تجربه کرد. اصغر باقری از خلبانان پایگاه همدان است که روز اول مهر در قالب خلبان کابین عقب، در مأموریت بمباران بغداد شرکت کرد. سیاوش مشیری از خلبانان پایگاه سوم شکاری همدان و یکی از خلبانان کابین عقبی است که در مأموریت ۱۴۰ فروندی حضور داشته‌اند.

 او آن روز در مأموریت بمباران پایگاه هوایی کوت به‌عنوان کابین عقب داریوش عبدالعظیمی پرواز کرد. مسعود مافی خلبان فانتوم پایگاه مهرآباد در اولین روز جنگ، ۱۵ دقیقه پس از بمباران پایگاه اول شکاری توسط دشمن، خلبان یکی از چهار فروندی بود که با لیدری منوچهر محققی برای تعقیب دشمن و پیشگیری از حملات بعدی به پرواز درآمدند. روز اول مهر نیز هماهنگی و برنامه‌ریزی پرواز سه دسته چهار فروندی فانتوم را از پایگاه مهرآباد برای شرکت در عملیات ۱۴۰ فروندی به عهده داشت. مسعود اقدام یکی از خلبانان فانتوم پایگاه بوشهر بود که در عملیات اولیه انتقام شرکت کرده و پایگاه شعیبیه را بمباران کردند. روز اول مهر هم در عملیات ۱۴۰ فروندی، دو پرواز در کابین عقب محمد دژپسند و حمدالله کیان ساجدی انجام داد. غلامعلی شیرازی از خلبانان اف پنج پایگاه دوم شکاری تبریز است و به‌عنوان یکی از چهار خلبانی که روز اول مهر از این پایگاه برخاسته و باند پایگاه هوایی موصل را بمباران کردند در کمان ۹۹ مشارکت داشت.

سیدجمشید اوشال از خلبانان اف پنج پایگاه تبریز و آزادگان جنگ است که روز اول مهر در عملیات کمان ۹۹ حضور داشت و پایگاه موصل را بمباران کرد. زنده‌یاد محمد اسماعیل محترم امیدی از خلبانان اف‌پنج بود که روز اول مهر از پایگاه دزفول برای بمباران پایگاه ناصریه به عراق حمله کردند. غلامرضا یزد از خلبانان اف‌پنج و آزادگان و جانبازان جنگ است که روز اول مهر از پایگاه دزفول پرواز کرد.

او در آن روز سه پرواز داشت و می‌گوید یک انبار و یک پمپ‌بنزین دشمن را هم بمباران کرده است. سید محمدتقی فاضلی از خلبانان اف‌پنج و سوخو۲۴ است که صبح روز اول مهر ابتدا بنا بود از پایگاه تبریز برخاسته و پایگاه کرکوک را بمباران کند، اما مأموریتش تغییر کرد و با پرواز در آسمان موصل، پس از شلیک راکت‌های خود، در مسیر بازگشت مورد اصابت پدافند دشمن قرار گرفت و موتور سمت راستش دچار اشکال شد. اما در نهایت موفق شد هواپیمای آسیب‌دیده خود را روی زمین بنشاند. فرشید اسکندری از آزادگان و خلبانان اف پنج پایگاه تبریز است که در عملیات ۱۴۰ فروندی حاضر شد و در یک دسته دو فروندی با لیدری ایرج فاضلی، پایگاه هوایی موصل را بمباران کرد. سید اسماعیل موسوی از خلبانان پایگاه تبریز است که در کمان ۹۹ در بمباران پایگاه موصل شرکت کرد. عباس رمضانی میمی از خلبانان پایگاه تبریز است که در عملیات ۱۴۰ فروندی، مأموریت تاپ کاور (پوشش هوایی) نفوذکنندگان به خاک دشمن را به عهده داشت. مرحوم صمدعلی بابازاده از خلبانان پایگاه تبریز بود که در روز اول مهر با دو مأموریت بمباران پایگاه موصل و پرواز گشت رزمی در کمان ۹۹ مشارکت کرد. صدر سعیدی از دیگر خلبانان اف پنج است که از پایگاه دزفول در عملیات کمان ۹۹ حضور داشته است.

محمد عقبایی از خلبانان اف چهارده پایگاه اصفهان است که روز اول مهر دو ماموریت پوشش هوایی را به عهده گرفت. فضل‌الله جاویدنیا از خلبانان پایگاه اصفهان است که روز اول مهر ۵۹ در یک پرواز چهار ساعت‌ونیمه با سه مرتبه سوخت‌گیری هوایی، همراه با سرگرد محمد پیراسته در منطقه عمومی خوزستان به گشت‌زنی پرداخت. در آن زمان، برای تأمین امنیت منابع و تأسیسات نفتی کشور پرواز‌هایی بین چهار تا نه ساعت، امری بسیار عادی تلقی می‌شد.

خلبان‌های شهید عملیات
در این عملیات ۱۱ فروند هواپیمای جنگنده بمب‌افکن از دست رفت و هشت نفر از خلبانان کشورمان به نام‌های شهیدان سرلشکر خلبان منصور ناظریان، همایون شوقی، غفار رامین‌فر، غلامحسین عروجی، بهرام عشقی‌پور، عباس اسلامی‌نیا، تورج یوسف و علی مراد جهانشاه‌لو دو نفر اسیر و یک نفر مفقودالاثر شد که بعد‌ها به جمع شهدا پیوستند.

بازتاب‌های سیاسی نظامی عملیات کمان ۹۹
کشور‌های دوست و هم‌پیمان عراق شامل کشور‌های عرب منطقه و برخی کشور‌های اروپایی نظیر فرانسه و آلمان و از همه مهم‌تر ایالات متحده آمریکا با پاسخ قاطع نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران بی‌هیچ تردیدی دریافتند که محاسبات آنان چندان دقیق و مبتنی بر اطلاعات درست و حقایق نبوده و ارتش ایران، از توان دفاعی قابل‌توجهی برخوردار است.  خبرگزاری‌های خارجی نیز پس از این عملیات با اذعان به مهارت خلبانان ایرانی و قابلیت‌هایی که در عرف این جنگنده‌ها پیش‌بینی نشده، مجبور به بازتاب این حمله گسترده شدند. آنان پرواز خلبانان ایرانی را اعجاب‌برانگیز و قابلیت مانور آنان را در برابر پدافند هوایی بغداد بی‌نظیر توصیف کردند، اما آنچه در این اخبار بیشتر به چشم می‌خورد ضربه روحی شدید و وحشتی بود که سیاست‌مداران غربی متحمل شدند.

به این ترتیب عملیات «کمان ۹۹ یا ۱۴۰ فروندی» بزرگ‌ترین عملیات هوایی تاریخ تیزپروازان نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران که عملیاتی موفق بود، باعث اقتدار و برتری نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران برای چند سال در جنگ شد.

منبع: فارس